Greinar og pistlar

Var tekinn í hópinn á fjöllum

Ég kynntist Langasjó og afrétti Skaftártungumanna í fylgd og skjóli Vals Oddsteinssonar í Úthlíð í Skaftártungu. Haustið 1983 komu nokkrir íbyggnir karlar í prestssetrið. Með rjúkandi espressókaffi í bollum upplýstu þeir að ábúendur í Ásum yrðu að smala afréttinn með öðrum sveitungum. Sem gamall sveitastrákur þekkti ég meginreglur varðandi fjallskil. En ég varð hugsi yfir viku á fjöllum, tímamissi  – ég var jú að skrifa doktorsritgerð. Karlarnir glottu yfir slíkri iðju en sögðu að ekki væri hægt að komast undan samfélagsskyldunni. Bókverkin gætu beðið. Nei, það væri ekki hægt að borga einhverjum öðrum til að fara á fjall. Ábúandinn yrði að gegna og sinna hlutverki sínu. Jamm og já og það var það. Ég var hugsi en tók til pjönkur fyrir vikuferð og gekk frá skruddum og tölvu. En fjallageimurinn fangaði mig og vitund mína. Samfélagið á fjöllum var heillandi þrátt fyrir puðið og viðurgerningur var frábær. Á gólfinu milli sofandi fjallmanna og meðal hunda í Hólaskjóli var ég tekinn í hópinn. Ég var orðinn einn af þeim en ekki lengur prestlingur í fræðageimi. Það sem ég hélt að yrði tap og missir varð mér til happs. Ég var innan hrings en ekki utan.

Valur í Úthlíð var og er höfðingi. Honum var umhugað um velferð okkar fjallmanna. Hann vildi tryggja að tafir frá doktorsritgerð yrðu ekki sárar heldur góðar – að ég kynntist dýrðarveröldinni og fengi að sjá sem mest. Þegar hann fór inn að Jökulheimum vildi hann að ég færi með. Því sá ég og hreifst af Fögrufjöllum austan við Langasjó. Fáar kindur voru á svæðinu enda gróðurrýrt. Óþarfi var því að fara á hestum um allt flæmið. En Valur átti öflugan og vel þjálfaðan smalahund sem við slepptum þegar við sáum fé. Hundurinn kunni hlutverk sitt fullkomlega, hljóp beint að ánum og hélt í þær án þess að merja þær eða meiða. Við náðum mömmunum fyrirhafnarlítið og þar með lömbunum líka. Síðan lyftum við fénu á kerru og héldum áfram leitinni. Við skimuðum og töluðum um lífið. Það var heillandi að fara um með manni sem bæði elskaði og þekkti náttúruna. Valur var veitull á sögur af dýrum, náttúrufari og afskiptum manna í þessari undraveröld. Ég smalaði líka Eldgjá og hesturinn sem nágranni minn lánaði mér fældist í rokinu á gjárbarminum. Ég náði þó að snúa skepnuna niður áður en við flugum fram af. Strútslaug, Skaftá – hvílíkar gersemar.

Seinna hringdi Valur til mín og spurði hvort ég vildi fara með honum og fleirum til sleppa seiðum í Langasjó. Skaftártungumenn vildu gera tilraun og kanna hvort fiskur gæti lifað í vatninu. Ég hef alla tíð sótt í og að vatni. Ferðir með Úthlíðarhöfðingjanum höfðu verið gjöfular og nú þurftu brúnaþungir karlar ekki að nefna skyldur eða sveitarsiði. Þetta varð ævintýraferð og við slepptum seiðum sem hafa lifað. Niðurstaðan er skýr og á íslenska ferðavefnum um veiði í Langasjó segir: „Þar er mikið að bleikju frá 1-5 pund og góð aðsaða fyrir veiðimenn í fjallaskála.

Myndin: Valur Oddsteinsson í Úthlíð að sleppa seiðum í kristaltæran Langasjó, sem er um tuttugu km. langur og allt að 75 m. djúpur. Takk Valur, Skaftártungumenn og Skaftfellingar. Myndina hér að neðan tók ég við Langasjó í júlí 2024. 

 

Greinar og pistlar

Brautarhólsfjölskyldan 1970

Þessi fjölskyldumynd frá Brautarhóli er líklega frá 1970. Gunnar Þór f. 1968 er í fangi himinsæls föður síns. Kristján Tryggvi f. 1962 hlær og tilefnið var barátta mín við að hemja hundinn í fangi mér til hægri á myndinni. Stefanía er einbeitt. Frændi, Sigurður M. Kristjánsson, sagði gjarnan að ég væri elsta barn þeirra Stefaníu og þau báru ábyrgð á sveitaveru minni fjórðung úr ári. Ég fór norður í Brautarhól í sauðburðinn strax í maí og fór ekki suður fyrr en í lok september í 16 eða 17 sumur. Stundum var ég kominn norður áður en þau Sigurður og Stefanía voru komin frá Laugum, þar sem frændi var stjóri í héraðsskólanum. Á þessum árum frá 1968-73 var ég ekki bara kaupamaður heldur ráðsmaður og þau frændi og Stefanía treystu mér fyrir búrekstri og fóru með börn sín á margra daga skólastjórafundi. Ég sá um mjaltir og annað sem þurfti að gera. Þá lærði ég að axla ábyrgð. Margt gat komið fyrir og einu sinni bar kýr og legið fylgdi með kálfinum. Hvað gerir aleinn unglingur í slíkum aðstæðum? Enginn dýralæknir var í dalnum þá en ég hringdi í Halldór á Jarðbrú sem kom strax. Við þvoðum legið úthvert sem best við gátum, tróðum því svo inn aftur og saumuðum fyrir. Síðan sprautuðum við pensillini í skepnuna. Henni varð ekki meint af og lifði og átti síðar marga kálfa þmt tvíbura og án úthverfs legs. En mér þótti betra þegar allir voru heima því þá stóðum við saman í stórræðum og glöddumst í tómstundum. Ég varð nyrðra ekki aðeins tvítyngdur, þ.e. mælandi á norðlensku og reykvísku, heldur líka sveitakall, náði tengslum við moldina, lífssamhengi og tímaþykkni íslenskrar bændamenningar. Ég varð líka ábyrgur og óháður móður og föður sem tryggði frelsi til ákvarðana, hugsunar og stefnu. Það lagði grunn að sjálfstæði mínu. Takk fyrir frænda og Stefaníu, Brautarhól, sveit og Svarfaðardal. Hamingjuár. Takk fyrir dásemdartíma bernsku og mótunarára.

Greinar og pistlar

Hrífurnar á Brautarhóli

Heyskapur á Brautarhóli um 1970. F.v. Sigurður M. Kristjánsson, skólastjóri á Laugum og bóndi á Brautarhóli, Stefanía Jónasdóttir, kona hans, Kristín Þórðardóttir og Kristján Tryggvi Sigurðsson, sonur Stefaníu og frænda, og ónefndur kálfur. Bændur í Gröf að hirða af árspildunni, veiðimaður að veiða í Grafarhyl Svarfaðardalsár – gæti verið Gísli á Hofsá eða Stefán Jónsson, fréttamaður og faðir Kára. Búið á Brautarhóli var stórt miðað við hektarafjöldann. Því voru allir skikar á Bratuarhóli slegnir, líka mýrlendið. Víða var þó svo blautt að handsnúa varð, deiglendið leyfði ekki vélarnotkun. Við, Sigurður frændi og nafni, jafnvel slógum sumt með elsta laginu, með orfi og ljá. Það var ilmandi góð lykt af mýrarstörinni og alltaf svolítið ryk. Heyskapur var hátíðartími.

Greinar og pistlar

Krem úr bývaxi og úr Borgarfirði

Elín Sigrún, kona mín, var beðin að halda fyrirlestur um erfðarétt, erfðaskrár og kaupmála fyrir eldri borgara í uppsveitum Borgarfjarðar. Hún tók beiðninni ljúflega, dagurinn var ákveðinn og ég bauðst til að aka fyrirlesaranum í félagsheimilið Brún í Bæjarsveit. Veðrið á fundardegi var hið besta og héraðið var heillandi fagurt. Eftir að formlegri dagskrá lauk var sest niður og kaffið var gott og veitingarnar stórkostlegar. Sögur flugu og hlátrar ómuðu. Ég hitti Magnús B. Jónsson, fyrrum skólastjóra bændaskólans, og rifjaði upp með honum skemmtilega heimsókn guðfræðinema í Hvanneyri og Borgarfjörð fyrir nær hálfri öld! Það var gaman að sjá blikið í augum Magnúsar. Jói í Litla Hvammi, borðfélagi minn, sá þurrkblett í lófa mínum og spurði hvað ég notaði til mýkingar. Ég viðurkenndi að tilraunir hefðu ekki skilað handmýkt. Hann taldi að bývaxið frá Litla Hvammi gæti dugað og sagði mér frá býflugum þeirra hjóna og kremgerð. Með gleði í hjarta, hlátra í eyrum og kvöldsól í augum ókum við svo suður. Nokkrum dögum síðar kom ég heim og þá var bíll að leggja við húsið okkar. Þar var kominn Jói í Litla Hvammi og án þess að gera boð á undan sér. Með bros í augum rétti hann mér krukku með bývaxkremi og bað mig að prufa hvort það hefði jákvæð áhrif á exemblettinn þurra. Síðan hef ég notað áburðinn frá Litla Hvammi og viti menn – þetta er besta kremið – undrasmyrsl. Svo er það drýgra heldur annað krem. Þurru blettirnir skána og ég lofsyng hjónin og býflugurnar í Litla Hvammi. Og lyktin – maður minn – hún er dásamleg og minnir mig á faðm Borgarfjarðar og skemmtilegt og umhyggjusamt fólk. Takk fyrir.

Greinar og pistlar

Jónsmessan

Messa hvaða Jóns er Jónsmessan? Sigurðssonar, Gnarr, Vídalíns, Arasonar eða Vilhjálmssonar? Nei, messa Jóns er messa skírarans Jóhannesar Sakaríasonar sem skírði bæði Jesú og fjölda annarra iðrunarskírn. Nafnið Jóhannes er til í mörgum útgáfum t.d. Jón, Hans, John eða Jon. Jónsmessa er messudagur Jóhannesar skírara. Til hans er sjónum beint um allan hinn kristna heim á þessum tíma kirkjuársins. Kirkjuárið hefur hrynjandi og skipan. Það er engin hending að boðberi frelsarans og fyrsti Jesúprédikarinn skuli eiga sér messudag á bjartasta tíma ársins. Jóhannes skírari gegndi lykilhlutverki í fjölskyldu og sögu Jesú. Hlutverk hans var að þjóna Jesú Kristi. Hvenær er svo messudagur Jóhannesar? Jú, nákvæmlega hálfu ári fyrir jól, fæðingarhátíð Jesú Krists. Það er engin tilviljun heldur viðurkenning á hlutverki Jóhannesar í sögu kristninnar og sögu heimsins. Hann var ekki ljósið sjálfur heldur ljósvísir sem beindi fólki til heimsljóssins.

Náttúrumessan

Birtutími þessara júnídaga er unaðslegur. Það er ekki aðeins messað í kirkjum heldur er Guð með græna og lipra fingur þessa dagana. Á okkar norðlægu slóðum er messuhald náttúrunnar stórkostlegt á hinum ljósa tíma. Fuglakórar syngja í hinni miklu dómkirkju sköpunarverksins. Tré breiða út lauffingur sína mót himinhvelfingu og barrfingur beina sjónum í hæðir. Blærinn hvíslar miskunnarbænir og golan syngur sálma í kvistinum. Þeyrinn bræðir frera á fjöllum. Vatnið streymir og verður næring alls lífs og myndar jafnvel kraftgefandi dögg á nóttu. Um æðar smáplantna fer næring og messuskrúði náttúrunnar tekur fram öllu litríki tískuheims og litagnótt messuklæða og kirkjuhúsa. Egg í hreiðri eru eilífðartákn. Þegar litlir goggar gera á þau göt er það líka vitnisburður um að lífið lifir og Guð man eftir djásnum sínum. Guð kemur sjálfur og fæðist sem barn í heimi. Sól sumarsins skín skært og lengi en þó er hún aðeins endurkast birtunnar frá fæðingu frelsarans. Messuhald Jóhannesar og guðsþjónusta náttúrunnar tekur mið af ljósinu sem kom í heiminn. Þannig megum við sjá hringrás lífsins, daga okkar sjálfra og allra viðburða sem endurvarp þess ljóss sem Guð er. Á myrkasta tíma fæðist guðssonurinn. Hinum megin á hringferli ársins er Jóhannes þegar sólargangur er lengstur á norðurslóð. Vegna þess að náttúran hvíslar um Guð sáu mæður og feður kirkjunnar ástæðu til að Jóhannes fengi stöðu í kirkjuárinu hálfu ári á undan fæðingu Jesú.

Sólarhátíð

Jónsmessan er kristin hefð og hefur fengið kristna túlkun. En að baki henni er líka flókin hátíðahefð. Sólstöðuhátíðir hafa verið haldnar í þúsundir ára. Fólk hefur verið meðvitað um gjöf birtu, ljóss og samhengis við líf og fagnað og stillt sig inn á gleðibylgjur helgidóms náttúrunnar. Guðsþjónusta náttúrunnar hefur kallað á hátíðir manna til lífsstyrkingar. Arfur menningar er bæði mikilvægur og merkilegur og lífsvinsamleg kristni reyndi fremur að styrkja hið jákvæða fremur en að reyna að eyða hefðum og siðum að óþörfu. Þar sem náttúran syngur sína sálma á júnítíma sumarsólstaðna var hægt að tengja það sem rímaði í kristinni helgisögu við hátíðir fólks og fá út heild. Hvað var það í sögu Jóhannesar sem rímaði við náttúruhátíðina? Það er vatnið og helgun vatns. Vitað er að víða við Miðjarðarhaf og einnig norðar í Evrópu hefur vatn verið mikilvægt í hátíð miðsumarsins. Fólk sótti til vatns, að ám, lindum, lækjum og hafi og baðaði sig og helgaði. Á Jónsmessunótt töldu margir að vatn yrði ofurkröftugt og gott til lækninga. Þjóðsögur Íslendinga enduróma þessa gömlu hefð með sögum um að það gerði fólki gott að velta sér í dögg Jónsmessunætur. Kraftaverk voru álitin gerast á þessari máttarnótt hins lengsta sólargangs. Álagahamir féllu af sjávarverum á landi, steinar flutu upp og aðrar furðu urðu.

Postuli náttúrunnar

Jóhannes skírari benti ekki á sjálfan sig heldur Jesú. Það var hið mikilvæga trúarhlutverk hans sem er öllum kristnum mönnum fyrirmynd. Sú guðsþjónusta og hlutverk speglast í sögum um Jóhannes. Meistarinn kom til Jóhannesar til skírnar. Kristnir menn hafa síðan talið að þar með hafi allt vatn verið helgað. Það var sem sé ekki Jesús sem græddi á skírninni heldur veröldin öll. Allt vatn var helgað. Þessi blessun leiddi til afstöðu Auðar djúpúgðu sem vildi að hún yrði jarðsett í flæðarmáli. Þar væri helgur reitur vegna þess að Jesús hefði helgað vatn veraldar í skírn sinni. Jóhannes skírari er því postuli vatnsins og postuli náttúrunnar. Þess vegna var hann hentugur til að helga miðsumarshátíðir hins forna heims. Sólstöðuhátíðir urðu Jónsmessur. Náttúruhátíðir urðu Jesúhátíðir því sólarbirtan varð endurvarp heimsljóssins sem Guð birti í Jesú Kristi. Jóhannes var tengillinn sem beindi sjónum að guðssyninum.

Sólardagar hjálpræðis

Helgisagan um fæðingu Jóhannesar er sögð í Nýja testamenntinu. Faðir hans, Sakaría, var sagður hafa misst mál á meðgöngunni. En hann fékk hins vegar málið aftur þegar Jóhannes fékk nafn. Nafn er mikilvægt og skilgreinir. Jóhannes og öll önnur nöfn sama stofns merkja að Guð sé góður. Hlutverk Jóhannesar var að boða það guðseðli með því að beina sjónum að heimsljósinu. Sálmurinn sem faðir hans flutti þegar hann fékk málið að nýju segir mikla sögu.

„… þú munt ganga fyrir Drottni að greiða vegu hans og veita lýð hans þekkingu á hjálpræðinu sem er fyrirgefning synda þeirra. Þessu veldur hjartans miskunn Guðs vors.
Hún lætur upp renna sól af hæðum að vitja vor
og lýsa þeim sem sitja í myrkri og skugga dauðans
og beina fótum vorum á friðar veg.“

Boðskapur á sumarsólstöðum er að frelsari er mönnum fæddur. Allir dagar eru sólardagar. Sólin hefur löngum verið túlkuð sem ímynd Guðs eins og sést vel í miðaldakveðskap svo sem Sólarljóðum. Matthías Jochumsson minnir okkur á að „…í sannleik hvar sem sólin skín er sjálfur Guð að leita þín.“ Þegar Jónsmessunóttin kallar er Guð að benda á Jesú Krist. Þegar hrossagaukar syngja vængjasálma sína ljóða þeir um heimsljósið. Þegar lækur hjalar í hvammi eða foss þrumar í gljúfri má heyra rödd engilsins forðum við Jórdanskírn: „Þessi er minn elskaði sonur, sem ég hef velþóknun á.“ Jónsmessa er góð.