Útfararræður

Guðrún Guðmunda Sæmundsdóttir – minningarorð

Við dr. Svana Helen Björnsdóttir fluttum sitt hvora minningarræðuna í útför-bálför Guðrúnar G. Sæmundsdóttur í Neskirkju 21. janúar 2025. Svana Helen var tengdadóttir Guðrúnar og Þórunn Harðardóttir einnig en hún lék á víólu sína í athöfninni. Það var hrífandi að hlusta á þessar tvær tengdadætur bera fram orð og tóna í minningu tengdamóðurinnar. Ég flutti fyrri minningarorðin en Svana Helen þau seinni. Minningarorðin eru hér að neðan. 

Minning 1. (höfundur SÁÞ) 

Blokkirnar við Hjarðarhaga voru og eru ævintýralegar mannlífsmiðstöðvar. Fyrstu áratugina voru þær fullar af börnum og þar með litríku mannlífi. Blokkir gengu undir ýmsum nöfnum hjá okkur sem bjuggum í hverfinu. Í Fornhagablokkinni hennar Guðrúnar átti ég tvo skólabræður sem ég heimsótti oft og fékk því tilfinningu fyrir lífinu og húsbragnum. Þegar ég hitti svo Guðrúnu fyrir ellefu árum fékk ég algerlega nýja mynd af blokkinni. Þá hitti ég konu sem kvað fast að orði, horfði ákveðið, hafði skoðanir á flestum málum og hafði hraðan húmor. Guðrún ræddi við prestinn um mat, menningu og fólk. Hún tjáði óhikað ást sína á manni sínum, sonum, tengdadætrum og barnabörnum. Mér fannst hún tjá elsku sína með hrífandi móti. Svo ræddi hún um gleðiefni sín, harmsefni, rósir og önnur blóm, fólkið í húsinu og jafnvel dýrin í garðinum. Ég fékk að vita að hún vann frábært starf í garðinum og fékk þakkir fyrir og garðurinn lof.  Og þá spratt fram í huga mínum mynd af stjóranum Guðrúnu. Hún hafði skoðanir á sínum körlum og stefnumálum þeirra. Hún var sjómannskonan sem ekki aðeins varð að stýra heimilislífinu í fjarveru bónda síns, heldur gerði það með einurð, ákafa og alúð. Þegar Þorsteinn kom svo endanlega í land var hún áfram stjórinn, gerði fólkinu sínu gott, en líka samferðafólkinu í blokkinni og lífinu á lóðinni. Guðrún gat staðið við gluggana sína og fylgst með mannlífi og tekið veðrið. Eins og skipstjóri í brúnni tók hún upp tólið og breytti um stefnu, tjáði stefnubreytingu úr brúnni og niður í vélarrúm veraldarinnar. Þegar ég fór svo um Hjarðarhagann að Forhaganum fannst mér að blokkin væri sem skip – og Guðrún í brúnni á fleyi sínu á bullandi siglingu á miklu mannlífshafi. Hún var skipperinn. Fólkið í húsinu voru vinir hennar og jafnvel kettirnir í hverfinu virtu hana og elskuðu. Þeir komu, tylltu sér á bossann á túninu og störðu upp á þriðju hæðina til Guðrúnar og vonuðu að hún ætti eitthvað aflögu, að einhverjar bakstursleyfar kæmu fljúgandi úr brúnni, svölunum hennar Guðrúnar! Fornhagablokkin var mér ekki lengur barnahöll bernskunnar heldur sem lífsskip með skipper Guðrúnu – skipstjórann með rauða eða bleika varalitinn! Þetta er mín mynd – mín útgáfa – vegna þess að ég dáðist að Guðrúnu, afstöðu hennar, styrk og getu. Við búum til myndir af fólki og húsum til gleði- eða skilningsauka. Mín uppáhaldsmynd er af Guðrúnu í brúnni. Og siglingin var í þágu fólksins hennar, nágranna og samferðarfólks. Og börnin í hverfinu og jafnvel skepnurnar nutu hennar.

Hver er þín mynd af Guðrúnu? Við skil er gott, hollt og jafnvel mikilvægt að íhuga reynslu okkar af fólki – bæði til að kveðja og blessa minningar – en líka til að nærast af í því merkilega lífsverkefni okkar allra – að þroskast og efla lífleikni.

Upphaf og fjölskylda

Guðrún var sumarkona, fæddist í Reykjavík fimmtudaginn 21. júlí árið 1932. Hún var dóttir hjónanna Vigdísar Þórðardóttur og Sæmundar E. Ólafssonar. Systkinin voru fjögur og Guðrún var önnur í röðinni. Elstur var Ólafur. Hann fæddist árið 1926 en dó úr barnaveiki á tíunda ári. Þá var Guðrún á fjórða ári. Fráfall Ólafs varpaði löngum skugga á líf fjölskyldunnar og Guðrúnar. Hvernig vinna foreldrar úr slíkum missi? Og hvað settist að í Guðrúnu? Tvö yngri systkinin fæddust svo nokkrum árum síðar þegar seinni heimsstyrjöldin var hafin. Þau voru Ólafur Þórður og Erna – en nú eru öll systkinin horfin úr þessum heimi.

Guðrún ólst upp í fallegu fjölskylduhúsi nr. tvö við Sjafnargötu – á horninu við Njarðargötuna. Sunnan við húsið var og er stór og sólríkur garður. Hverfið var barnmargt og mannlífið fjölskrúðugt. Á leið í skólann gekk Guðrún fram hjá Hnitbjörgum myndlistarmannsins Einars Jónssonar. Þar var margt að skoða. Og hinum megin við kirkjulaust og Iðnskólalaust Skólavörðuholt var sá framsækni og nútímalegi Austurbæjarskóli. Síðar sótti Guðrún nám í Ingimarsskóla og fékk þá umsögn að hún væri hæfileikarík og ætti að læra meira. Það gerði hún og Guðrún sótti nám í Húsmæðraskóla Reykjavíkur. Þar lærði hún flott handverk og að stýra heimili.

Hjúskapur og strákarnir

Svo kom glæsimennið Þorsteinn Bjarnason inn í líf Guðrúnar og falleg ástarsaga hófst. „Við sáumst niður í Hafnarstræti“ sagði hún mér með blik í augum. „Hann var svo fallegur,“ bætti hún við og brosti. Þetta var árið 1952. Guðrún vissi reynar af honum áður og hann hafði spurnir af henni. Svo drógust þau að hvoru öðru og byrjuðu svo að búa. Þau gengu í hjónaband 14. júlí 1956. Guðrún var tæpum tveimur árum yngri en bóndi hennar. Á giftingarárinu 1956  fluttu ungu hjónin á Fornhaga 17 og áttu þar heima allan sinn hjúskap. Og Guðrún taldi sig afar lánsama að hafa átt Þorstein sem eiginmann og tjáði óhikað þá afstöðu og þakklæti. Þorsteinn lést árið 2013 en Guðrún var áfram í brúnni á Fornhagablokkinni þar til fyrir tveimur árum. Þá fór hún á Grund við Hringbraut, og laus við eldhúsbras og heimilishald gat hún verið með fínar neglur, flottan varalit og uppáklædd.

Þeim Þorsteini og Guðrún fæddust þrír synir.

Sæmundur Elías er elstur og kom í heiminn árið 1958. Kona hans er Svana Helen Björnsdóttir og þau eiga þrjá syni, Björn Orra, Sigurð Finnboga og Þorstein. Þeir eru allir í sambúð, Björn Orri með Önnu Suleiku Küenzi í Zürich í Sviss, Sigurður Finnbogi með Andreu Björtu Garðarsdóttur og Þorsteinn með Margréti Stellu Kaldalóns – og þau eru búsett í Reykjavík.

Óli Ágúst fæddist 1963 en lést af slysförum árið 2001. Hann var kvæntur Sólveigu Níelsdóttur og áttu þau dótturina Rakel Guðrúnu. Hún er í sambúð með Guðmundi Halldórssyni og þau búa í Kaupmannahöfn.

Jón Viðar er yngstur bræðranna. Hann fæddist  árið 1971. Jón Viðar er kvæntur Þórunni Harðardóttur og þau eiga fjögur börn – Þorstein Jakob, Guðmundu, Lovísu Kristínu og Jóhönnu.

Þorsteinn var á sjó og Guðrún því í brúnni á heimilinu. Þorsteinn var ekki í landi þegar eldri synir hans fæddust en nærstaddur þegar Jón Viðar rak upp fyrstu rokuna. En svo kom hann í land. Guðrún fékk skilvirkan samverkamann og mikilvirkan afa. Þau voru öflugt ömmu-afa-teymi. Guðrún tjáði gjarnan ást sína með veitingum af alls konar gerðum. Hún hafði jú áhuga á fólki og mat. Barnabörnin nutu allrar athygli ömmu og afa, nutu þjónustu og góðs atlætis. Svo þegar synir Guðrúnar og Þorsteins fóru til útlanda var hægt að treysta afa og ömmu fyrir ungviðinu. Þau voru hlýr faðmur, veittu hlýja nærveru og miðluðu lífsgáska.

Guðrún lifði ástarsögu í hjúskap sínum með Þorsteini. Hann var traustur faðmur konu sinni, smart, örlátur, kærleiksríkur, sniðugur og bráðskýr. Guðrún var hugmyndarík um verkefni og leiðir og Þorsteinn hafði gaman af ferðalaginu með konu sinni. Ástarsaga Þorsteins og Guðrúnar var heillandi. En sonarmissirinn varð þeim ofurhögg. En þau héldu áfram lífsiglingunni. Þeirra saga tjáir að lífið er sterkara en dauðinn og gleðin er styrkari depurð.

Minningarorð þessarar athafnar er í tvennu lagi eins og þið sjáið í sálmaskránni. Nú lýkur fyrri hlutanum. Svana Helen Björnsdóttir, tengdadóttir Guðrúnar, flytur þau seinni og lýsir tengslum sínum við Guðrúnu sem og ýmsum eigindum hennar. En áður en hún flytur mál sitt mun Þórunn Harðardóttir, önnur tengdadóttir Guðrúnar, leika á víóluna sína. Það er raunar stórkostlegt að þær tvær – tengdadæturnar – Svana Helen og Þórunn, leggi orð og tóna til til þessar athafnar. Þórunn leikur nú Ave Maríu Sigvalda Kaldalóns við undirleik Steingríms Þórhallssonar.

Minningarorð 2 – höfundur Svana Helen Björnsdóttir

Það er síðasti dagur jóla og fólk er byrjað að skjóta upp flugeldum í tilefni af þrettándanum. Við sitjum saman fjölskyldan við rúm Guðrúnar, njótum samverunnar og vitum að stundin nálgast. Síðasta andvarpið og síðan ekki meir. Okkur setur hljóð. Við lítum hvert á annað og skynjum guðdóminn því okkar kæra Guðrún hefur andast og er nú himinborin eftir margra ára lífsstríð í ónýtum líkama. Ég finn tómið sem hún skilur eftir sig og sakna strax nærveru hennar. Hugsa, hvernig verður lífið án hennar, elsku tengdamóður minnar, ættmóðurinnar sem elskaði fólkið sitt, mundi og tengdi.

Minningar um Guðrúnu til fjörutíu og fjögurra ára streyma fram. Þau hjónin, Guðrún og Þorsteinn, tóku vel á móti konuefni sonarins. Hún spurði af áhuga um ætterni mitt og vildi vita allt um mína hagi. Það kom henni á óvart ég skyldi vera verkfræðinemi og fann ekki strax tengingu við húsmóðurina í mér. Mér varð fljótt ljóst að ég var komin inn í fjölskyldu sem var ólík þeirri er ég ólst upp í. Guðrún sagði allt, einnig það óþægilega, og hún hækkaði róminn óhikað ef henni þótti þurfa. Hún var sjómannskona, vön að axla ábyrgð á heimili og börnum í oft löngum fjarvistum Þorsteins. Sem dæmi má nefna að Sæmund, frumburðinn, bar hún ein til skírnar á jóladag því Þorsteinn var á sjónum. Presturinn spurði hissa um föðurinn og hún svaraði því til að hann væri á sjó og gæti því ekki verið viðstaddur.

Guðrún gekk hreint til verks og var „jaxl“. Þótt hún væri lágvaxin fyllti hún út í hvert rými með með sterkri nærveru sinni og sterkri rödd. Hún var góðum gáfum gædd, talaði tæpitungulaust, las mikið og var stálminnug. Hún hafði áhuga á fólki og vildi skilja fólk. Hún var óspör á lýsingarorð í efsta stigi og engan þekki ég annan sem talað hefur um „himneskar kartöflur“. Ef umræðuefnið var henni mikilvægt leiftruðu augun hvössu bliki og hendurnar hófust á loft til áhersluauka. Hún var rammpólitísk og gamli Alþýðuflokkurinn var hennar flokkur.

Leið Guðrúnar lá í Húsmæðraskóla Reykjavíkur þar sem hún naut þess að læra allt sem laut að myndarlegu heimilishaldi. Hún hafði ekki aðeins áhuga á mataruppskriftum, matseld og bakstri, heldur voru hannyrðir og blómarækt einnig stór þáttur í lífi hennar. Í áratugi hafði hún umsjón með stóra og fallega garðinum við Fornhagablokkina sem hún bjó í. Rósirnar voru stolt hennar. Hannyrðirnar hennar eru listaverk, sér í lagi útsaumurinn og handmálaða postulínið. Fötin sneið hún og saumaði á sig sjálf. Hún var listræn, óhrædd við liti og vildi hafa fallegt í kringum sig. Fornhagaheimilið var hlaðið málverkum og margs konar listmunum. Hún hafði gaman af því að punta sig og vera vel til fara, þá með vel klippt og lagt hár, með fallega lakkaðar neglur og bleikan eða rauðan varalit.

Það var ekki fyrr en elsti sonur okkar Sæmundar, Björn Orri, fæddist að við náðum að tengjast vel. Stuttu síðar fæddust tvíburarnir Sigurður Finnbogi og Þorsteinn og Guðrún fékk nóg að gera í langþráðu ömmuhlutverki. Þá loksins var ég tilbúin til að taka við öllum þeim kærleika og umhyggju sem Guðrún hafði að gefa mér og mínum – og það af miklu örlæti. Þegar Þorsteinn hætti á sjónum tóku við hamingjuár hjá þeim hjónum. Við Sæmundur höfðum bæði mikið að gera í okkar störfum og þurftum sannarlega á hjálp afa og ömmu á Fornhaga að halda. Stússið með barnabörnin gaf þeim báðum mikla lífsfyllingu. Barnabörnin urðu alls átta og öll voru þau frá fæðingu fallegustu og yndislegustu börn sem fæðst hafa undir sólinni.

Það er alltaf góð byrjun að hæla börnum við foreldrana og ég viðurkenni að ofurást Guðrúnar á sonum mínum bræddi hjarta mitt. Afi varð einkabílstjóri sonanna en amma prjónaði á þá fatnað og eldaði og bakaði út í eitt flesta daga, kanilsnúða, pylsusnúða, pizzusnúða og annað sem drengirnir höfðu lyst á. En amma hafði líka sinn háttinn á hlutunum. Pizzurnar hennar nutu t.d. ekki alltaf mikilla vinsælda. Þær voru þykkar brauðbökur með ýmiss konar ofanáleggi og segja má að þar hafi tilraunakennd eldamennska farið fram. Öðru máli gilti um kransakökubaksturinn. Ég hef ekki tölu á öllum kransakökunum sem hún bakaði, en sem dæmi má nefna að hún bakaði 2 kransakökur fyrir brúðkaupið okkar Sæmundar sem ég síðan setti saman og skreytti. Það er ekki að ástæðulausu að boðið verður upp á kransakökubita í erfidrykkjunni hér á eftir. – Þess má geta að í matseld og bakstri Guðrúnar var hollusta ekki endilega meginmarkmið. Aðalatriði var að matur og kökur smökkuðust vel – og þá þýddi lítið að spara smjörið, rjómann og sykurinn. Guðrún var reyndar mikill sælkeri og vildi alltaf eiga nóg af sælgæti í „nammiskápnum“ – fyrir börnin – sagði hún, því hún væri sjálf ekki neitt fyrir sælgæti.

Það er varla hægt að segja að Guðrún hafi haft mikinn áhuga á leikfimi, en sundið var hennar helsta heilsurækt og hún var ekki ánægð nema komast í sund dag hvern á meðan heilsan leyfði. Því áhugamáli deildu þau Guðrún og Þorsteinn.

Guðrún átti það til að ganga yfir mörk mín og annarra. Það gerði hún oft meðvitað til að kalla fram viðbrögð, en uggði þá ekki alltaf að sér. Með tímanum lærðum við að meta hvor aðra að verðleikum og virða mörk. Milli okkar þróaðist skilyrðislaus kærleikur og umhyggja og við lærðum að treysta hvor annarri. Það hefur aukið mannskilning minn og þroskað mig að þekkja Guðrúnu og mega deila lífshamingju minni með henni. Enginn hefur hrósað mér meira í lífinu en Guðrún. Faðmur hennar var mér og mínum alltaf opinn. Það var alveg sama hvenær ég kom eða hringdi, alltaf var mér tekið fagnandi og boðin hjartanlega velkomin.

Fyrir áratugum síðan tóku tengdaforeldar mínir upp á því að bjóða fjölskyldunni til sín, alla sunnudaga eftir messu. Við hittumst hjá þeim á Fornhaganum með börnin okkar og þáðum rausnarlegar veitingar. Það var skrafað, hlegið, teflt og við nutum þess að vera saman. Eftir lát Þorsteins árið 2013 héldum við áfram að koma saman hjá Guðrúnu eftir messu á sunnudögum. Síðustu tvö árin á Grund höfum við Sæmundur heimsótt hana svo að segja daglega og notið þess að rifja upp góða daga og gleðjast yfir lífshamingjunni. Hana dreymdi alltaf mikið og talaði oft um drauma sína við mig. Ef hana dreymdi blóm, þá var það fyrir barni innan fjölskyldunnar. Hana dreymdi t.d. fyrir öllum barnabörnunum. Stundum dreymdi hana sig sjálfa og þá var hún oftast ung að árum og naut þess að hlaupa um. Þannig sé ég hana líka fyrir mér sem stelpu á Sjafnargötunni, með ljósa lokka, káta og lífsglaða, hlaupandi á leið til vinkonu – eða kannski á leið að hitta Þorstein sinn.

Guðrún var þakklát almættinu fyrir lífið og fólkið sitt. Hún efaðist ekki um að hennar biði annað líf í einhverri mynd að loknu þessu jarðlífi. Hún var þess fullviss að þá yrði hún laus úr fjötrum síns slitna jarðneska líkama og gæti á ný svifið léttstíg í fang Þorsteins, sem alla tíð var ástin í lífi hennar.  

Við leiðarlok kveð ég mína elskulegu tengdamóður með djúpum söknuði. Efst í huga er þakklæti fyrir kærleik hennar og umhyggju.

Guð blessi minningu Guðrúnar.

Æviyfirlit

Guðrún Guðmunda Sæmundsdóttir fæddist í Reykjavík 21. júlí 1932 og lést á hjúkrunarheimilinu Grund 6. janúar sl. Guðrún var dóttir hjónanna Vigdísar Þórðardóttur, f. 1902 ,d. 2000 og Sæmundar E. Ólafssonar, f. 1899, d. 1983. Systkini Guðrúnar voru Ólafur, f. 1926, d. 1935, Ólafur Þórður, f. 1940, d. 2013 og Erna f. 1942, d. 1992. Guðrún ólst upp á Sjafnargötu 2 í Reykjavík, gekk í Austurbæjarskóla, Ingimarsskóla og Húsmæðraskóla Reykjavíkur. Þann 14. júlí 1956 giftist hún Þorsteini Bjarnasyni, f. 1930, d. 2013. Foreldrar hans voru Ágústa Ólafsdóttir, f. 1904, d. 1990, og Bjarni Matthíasson, f 1893, d. 1945. Árið 1956  fluttu ungu hjónin á Fornhaga 17 í Reykjavík og áttu þar heima allan sinn hjúskap. Guðrún flutti á hjúkrunarheimilið Grund árið 2023 og naut þar góðrar umhyggju. Þau Þorsteinn eignuðust þrjá syni, Sæmund Elías, f. 1958, Óla Ágúst, f. 1963, d. 2001 og Jón Viðar, f. 1971. Sæmundur er kvæntur Svönu Helen Björnsdóttur og eiga þau þrjá syni, Björn Orra, f 1993, Sigurð Finnboga og Þorstein, f. 1996. Þeir eru allir í sambúð, Björn Orri með Önnu Suleiku Küenzi, þau eru búsett í Zürich í Sviss, Sigurður Finnbogi með Andreu Björtu Garðarsdóttur og Þorsteinn með Margréti Stellu Kaldalóns en þau eru búsett í Reykjavík. Óli Ágúst var kvæntur Sólveigu Níelsdóttur, dóttir þeirra er Rakel Guðrún, f. 1995. Hún er í sambúð með Guðmundi Halldórssyni og er heimili þeirra í Kaupmannahöfn. Jón Viðar er kvæntur Þórunni Harðardóttur. Heimili þeirra er í Reykjavík og eiga þau fjögur börn, Þorstein Jakob, f. 2010, Guðmundu, f. 2012, Lovísu Kristínu, f. 2016 og Jóhönnu, f. 2017.

Greinar og pistlar

Arineldur, ljós og hiti

Frá því á unglingsárum hef ég notið þess að kveikja upp og horfa í eld. Ég nýt þess að sitja við arinn eða kamínu, finna fyrir hitanum, skoða logana, njóta neistaflugsins og taka við öllum hugmyndunum sem kvikna í eldinum og skjótast síðan í kollinn. Arinn var í sumarbústað móðursystur minnar. Arnar voru í amerískum húsum sem ég var í á námsárunum vestra. Við nutum arinsins í Litlabæ á Grímsstaðaholti. Kamína var í sumarbústað sem við kona mín byggðum í Svarfaðardal og svo er kamína í kotinu okkar í Alviðru. Á liðnu ári breyttum við gasarni í viðararinn í húsinu okkar í Skerjafirði. Við Jón Kristján felldum svo tvö stór aspartré á síðasta ári, klufum viðinn og hlóðum upp til að þurrka til vetrar. Nú erum við eins og bændur sem þurfum að eiga til vetrarins og helst líka fyrningar. Ég stiklaði asparteinunga fyrir mörgum áratugum og feldi tvær aspanna og við njótum nú ljóss og hita. Ég kveiki upp reglulega og stundum fyrir hádegi þegar ég veit að ég á næðisstund fyrir djúp samtöl eða vingott við góða skáldsögu, ljóðabók eða djúpsækna guðfræði. Þetta er föstudagskveikjan í kvöld. Og við sátum fjölskyldan og töluðum um alvöru mál.

Greinar og pistlar

Það liðna er ekki draumur – Theodor Kallifatides

Ég hef lært gamla biblíugrísku og get lesið á götuskiltin í Grikklandi en ég skil ekki nútímagrísku. Ég hef lesið klassísk rit Grikkja og hef áhuga á fornaldarsögu þeirra en þekki lítið nútímasöguna sem mig hefur langað til að skoða betur. En svo las ég bókina Það liðna er ekki draumur – nýþýdda bók Theodor Kallifatides. Hún varð mér persónuleg og heillandi túlkun á sögu Grikklands eftir seinni heimsstyrjöld.

Theodor Kallifatides var átta ára þegar körlunum í Molai, þorpinu hans á Pelópsskaga, var raðað upp svo herforinginn gæti valið úr þá sem fasistarnir ætluðu að drepa. Drengurinn slapp en lík hinna myrtu fundust ekki. Afi drengsins tók í hönd þess stutta, leiddi hann út úr þorpinu og sleppti ekki fyrr en þeir voru komnir alla leið til Aþenu. Frumbernskunni var lokið og lífið í borginu varð allt öðru vísi en í þorpinu, líf í skínandi efnislegri fátækt og mannhafi Aþenuborgar. Síðar gerði hann sér grein fyrir að hann átti sér enga framtíð í Grikklandi, kastaði svörtu steinunum bak við sig og tók lestina norður og alla leið til Stokkhólms. Þar hélt hann áfram námi, kvæntist, kenndi og skrifaði. Það var þriðji kaflinn og um hann er lítið fjallað í þessari bók, sem er um gríska sögu en ekki sænska.

Í bókinni segir Theodor Kallifatides frá uppvexti sínum, fjölskyldu, menntun, tengslum, áhrifum, vinum og óvinum, pólitík, bókmenntum, heimspeki, trú og menningarsögu. Við kynnumst átökum í grísku þjóðlífi eftir hernám Þjóðverja, andstæðum fylkingum í pólitík, ofbeldi, átökum og áhrifum á einstaklinga og fjölskyldur í Grikklandi. Við kynnumst líka menningarpólitíkinni. Með nærfærnum og yndislegum hætti lýsir hann móður sinni, föður og bræðrum, tengslum þeirra, persónum og viðbrögðum. Eftir fyrri heimstyrjöld voru Tyrklandsgrikkir, ein og hálf milljón, reknir frá heimahögum sínum í Litlu Asíu. Faðir Theodors var flæmdur frá Trabzon á Svartahafsströnd Tyrklands og lenti í Molai, fæðingarþorpi mömmu hans á Pelópsskaga. Þar varð hann kennari, kynntist konu sinni og varð hluti nýrrar fjölskyldu. Pabbinn var útlendingur eða aðkomumaður allt lífið. Það litaði líf hans og fjölskyldunnar og kannski sonarins líka. Heimilislífið var elskulegt þótt samfélagið væri yfirspennt. Með því að segja uppeldis- og fjölskyldusögu nær höfundur að lýsa grískri samfélagsþróun seinni hluta tuttugustu aldar. Ég vissi um hinar skelfilegu þjóðernishreinsanir Tyrkja á tuttugustu öld, vissi um fjöldann og dramatíkina en í þessari sögu fáum við innsýn í áhrif á flóttamennina og tilfinningu fyrir líðan þeirra. Það er eftirminnileg mynd sem Theodor Kallifatides teiknar af föður sínum, og segir sögu af lífshlaupi hans og samspili elskandi foreldra.

Bókin er bersögul, hispurslaus og kímileg. Mamma höfundarins sagði honum að hún gæti aðeins lesið bækurnar hans á bak við hurð því í þeim væri svo mikið af kynlífi! En það er ekkert klúrt eða klént í þessari bók. Í henni segir höfundur frá áhrifum, einstaklingum, fólki, viðmælendum, spekingum, trú, tilfinningum, ástamálum, vonum og sorgum, efasemdum og átökum. Þetta er mannelsk bók, rit um blóðríkt og áhugavert fólk, rembingslaust rit um lífsbaráttu og leit að inntaksríku lífi í upplausn samfélags. Kallifatides greinir frá kynhlutverkum, hlutverkum fjölskyldu og tengslum foreldra og barna, hlutverkum skóla, stofnana og hreyfinga. Flæðið er eðlilegt og þrátt fyrir áföll og ágengar spurningar eru engir óþarfa reiðidómar felldir í garð fólks og stofnana. Lýsingarnar eru laðandi og jafnvel lyktin af mat gýs upp. Við lesturinn fann ég oft lykt af grísku tómatasalati og alvöru ólífuolíu. Á leiðinni til Stokkhólms kom Kallifitatides við á veitingahúsi og þar gerði landi hans sér grein fyrir að hann hlyti að vera Grikki – bara af því hvernig hann lyktaði!

Hvenær er maður heimamaður og hvenær ekki? Hver er merking uppvaxtar og má skilja sögu og fjölskyldu með nýjum og skarpari hætti? Er minning einföld og rétt eða alltaf túlkuð? Hvað og jafnvel hvar er heima og er maður alltaf á leið til baka, heim? Getur grísk upphafssaga orðið til að skerpa sýn Íslendings á áttræðisaldri á eigin bernsku? Já. Aldraður fór Kallifatides til baka, skoðaði að nýju gil bernskunnar með myllum og fornri vatnsleiðslu. Hann vitjaði Aþenu og endurskoðaði sögu þjóðar sinnar, hugsaði um via Egnatia, tókst á við fordóma og hleypidóma, þorði að spyrja og líka vitja falskra minninga. Hann var lánssamur því hann hafði tækifæri til þess og hafði líka þjálfað hæfni sína og yddað vel blýantana sína þegar hann fór að skrifa minningarnar. Því er þessi saga hans glimrandi, skörp og áhrifarík.

Fjölskyldusögur og persónuuppgjör geta líka verið lykilsögur til að skýra fyrir utanaðkomandi inntak þróunar og þjóðfélagsbreytinga. Kallifatides fór frá Grikklandi því þar var honum allt lokað. Sonur kommúnistans var geislavirkur. En hann eignaðist nýtt líf í Svíþjóð. Hann var heimamaður í Grikklandi en eignaðist líka nýjan sjónarhól áhorfanda sem nýttist honum til að teikna skarpa mynd af sögu Grikkja og segja þroskasögu sjálfs sín og litríka fjölskyldusögu sem opnar inn og út. Ég er ákveðinn að lesa fleiri bækur hins evlalíska og vel skrifandi Kallifatides.

Í þessu riti Kallifatides er áhugavert dæmi um ranga tilvísun. Afkastamiklir höfundar telja sig oft muna tilvitnanir og rit rétt og fletta ekki til öryggis. Alfred North Whitehead vitnaði t.d. til rita og höfunda eftir minni (hann var þá oftast búinn að far í Blackwell’s og selja bækurnar og kaupa nýjar) og lærisveinar hans hafa skemmt sér við að safna og vinna úr misminnisvísunum. Í bókinni Það liðna er ekki draumur er áhugavert misminni og röng tilvísun. Kallifatides ruglaði saman tveimur ritum Immanuels Kants. Hann ræddi um siðalögmálið og stjörnubjartan himinn og vísaði til bókarinnar Gagnrýni hreinnar skynsemi. Þetta er fölsk minning því um stjörnu-siðvitið ræðir Kant í annarri bók Gagnrýni hagnýtrar skynsemi. Einkennilegt er að í eftirleitinni hafi hvorki hann né sænskur ritstjóri hans skoðað tilvísunina. Eða er þetta kannski gestaþraut eða vísbending við draumaráðningu? Það liðna er jú ekki draumur!

Þýðing Halls Páls Jónssonar er góð. Dimma er afbragðs forlag.

sáþ 14. jan. 2025

Greinar og pistlar, Umsagnir

Himintungl yfir heimsins ystu brún – Jón Kalman Stefánsson

Við héldum suðræn bókajól, flugum til Sevilla skömmu fyrir hátíðina. Við tókum með okkur bunka af bókum en lítið af fötum. Við fórum svo suður til Cadiz og fengum í húsaskiptum lánað dásamlegt hús. Þar skiptumst við svo á að lesa bækurnar en létum föt hvers annars vera. Ég var sá þriðji á heimilinu að lesa hinmintunglbókina hans Jóns Kalmans. Tilhlökkunin óx því ég heyrði reglulega áhugaverðar upphrópanir: Þvílíkur texti; það ilmar af þessum blaðsíðum; snilld; skemmtileg efnistök. Ég byrjaði svo að lesa hina mögnuðu sögu um Pétur prest, Dórótheu, mannlíf og manndráp, menntun, lífsafstöðu, siðferði og siðklemmur fólks á Íslandi á 17. öld. Ég var sammála mínu fólki um bókargæðin. Í himingtunglbókinni eru engar klisjur eða þunnildi. Það eru engar menningarlegar grynningar heldur er sagan frábærlega skrifuð, um tengsl og manngildi, um rosamál fortíðar sem hafa augljósar skírskotanir til samtíma okkar, átaka og áfalla í samskiptum hópa og þjóða.

Persónusköpun bókarinnar er sterk. Prestar hafa gjarnan verið tuddar og hrottar í íslenskum bókum og kvikmyndum en Pétur prestur er góðmenni. Hann er glöggur og vel að sér, menntaður vinur orða, fræða og mannvinur. Hann skráir sögu eigin lífs, þjónustu, viðburða í héraði, landi og heimi, baráttu í starfi og líka í djúpum sálar. Jón Kalman uppteiknar gæskuríkan hæfileikamann sem reynir eftir megni að þjóna sem best mönnum og Guði, kirkju, yfirvöldum og lífinu. En þó klerkur sé klókur og vel meinandi er hann hrifnæmur og í texta Jóns Kalmans er enginn hörgull á hrífandi konum sem koma fyrir augu klerksins. Augu hans hvarfla til og hjartað fylgir. Jón Kalmann lýsir líka fleiri prestum og þeir spegla aðrar víddir og m.a. þjónkun við vald. Guðstrú bókarinnar er alls konar og trúarlífið þar með rétt eins og í nútímanum. Gott hjá Jóni Kalman.

Konurnar í bókinni eru sérlega áhugaverðar og ekki síðri en karlmyndirnar. Sterkust, litríkust og ásæknust er persóna Dórótheu bústýru á Meyjarhóli, prestssetrinu. Hún er eins og fjallkonan sjálf, lífströll elskunnar. Stórkostleg kona, réttnefnd guðsgjöf, og ein áhugaverðasta kvenímynd íslenskra bókmennta. Allar elskukonur og ástkonur Péturs eru ólíkar og litríkar, engar dúkkulísur heldur máttugar konur sem verða að hafa fyrir lífinu, lífsfyllingu og hamingju. Þær bregðast við verkefnum lífsins með ólíku móti. Annars ágæt kona Ara í Ögri beitir hótunum þegar veldi karls hennar er ógnað. Vald spillir og bókin er almennt valdgagnrýnin. Biskupsembætti er líka beitt í þágu samfélagsfriðar frekar en í þágu sannleika og manngildis. Karlmyndirnar eru fjölbreytilegar líka, valdsmennirnir eru ekki einsleitir heldur margreytilegir. Bændur eru líka mismunandi í afstöðu, þroska, siðferði og hegðun. Tuddarnir eru auðvitað þarna á ferð en líka góðmenni og lífgjafar. Mannlífið á Íslandi 17. aldar var engu litdaufara en samfélag okkar tíma. Húmor og mannúð stýrir penna Jóns Kalmans.

Sögusviðið er útnárasamfélag nærri hafísnum. En samfélag undir ystu brún fór ekki á mis við menningu, tískubylgjur eða fræðastrauma heimsins. Í lágum húsum voru stórmál rædd, fréttir af Galileó og sólmiðjukenningu voru til skoðunar í vetrarmyrkrinu. Bækur bárust ekki aðeins frá Kaupmannahöfn, heldur líka sunnan úr löndum. Grísk og rómversk klassík var endursögð og túlkuð á bæjunum. Alls konar tungumál hljómuðu og stærðfræðiþrautir af meginlandi Evrópu voru leystar af klókri konu í kokkhúsi á Ströndum. Útjálkabyggð var í góðum og skapandi tengslum við framvindu tímans. Það er því ekki einangrað samfélag heimskunnar sem Jón Kalmann lýsir heldur sprelllifandi, þyrstandi mannfélag eftir þekkingu, fræðslu, fegurð, siðviti og menntun. Vissulega voru til sjálfskipaðir eftirlitsmenn valds og rétthugsunar í samfélaginu sem reyndu að slaufa vaxtarbroddum lífs. En máttur orðs og framtíðar verður ekki haminn af dragbítum. Ritskoðun heimskunnar lýtur sannleika. En lærdómur kostar fórnir – ekkert er ókeypis. Mér þótti heillandi að njóta samfélagslýsingar Jóns Kalmanns, auðvitað stílfærðri en hrífandi og nærandi.

Mér þótti líka áhugavert hvernig Pétur prestur, viðmælendur hans sem og lærdómsmennirnir sem hann hafði samband við íhuguðu eðli hins ritaða máls, hvernig niðurritun breytir gangi lífs og sögu. Skráð saga gengur erinda sannleika. Baskarnir voru drepnir af kappi en ekki forsjá. En drápin voru skrásett og þar með varð von til að mennirnir nytu meiri réttar og sanngirni en annars hefði orðið ef allt hefði verið þaggað niður og valdsmennirnir hefðu fengið að ráða túlkun og skilgreiningu atburða. Sannleikur er ekki eign valdsins.

Hlutverk máls og ritunar er sérstakt og áberandi í þessari bók Jóns Kalmans og kitlar alla sem hafa áhuga á skilgreiningum menningar, hlutverki guðstrúar og áhrifum á siðvit og merkingarmótun  kerfa menningar. Ég var hugsi en mun ekki frekar skrifa um það mál að sinni en freistandi er að greina skrif Jóns Kalmans um orð og trú, gildi og Guð í þessari bók. Ein spurningin eða íhugunin er þessi: Er hægt að snúa merkingu þess að „orðið varð hold“ yfir í að skráning skapi líf? Sleppa öllu hinu yfirjarðneska og túlka svo að efnisgerningur skapi lífið? Er ritlist inntak guðstrúar og réttlætis? 

Við ræddum einstaka útfærslur og snúninga í flækju Jóns Kalmans í jólagóðviðrinu suður við Gíbraltarsund. Málfar bókarinnar er eðlilegt, vísar til eldri málheima en er ekki óþægilega fyrnskuskotið. Við ræddum um hinn meditatíva flæðistíl bókarinnar. Gekk hann upp þessi valhoppandi hugrenningastíll sem Pétur prestur notar, hvattur áfram af Dórótheu, bústýru sannleika og lífs? Flæðistíllinn hefur sína kosti og sjarma en fælir líka frá þau sem þarfnast skýrrar söguframvindu. Stíllinn gengur almennt upp en það eru hnökrar á honum. Og ýmsum smáatriðum hefði mátt sleppa í lokatexta. Mér sýnist að gagnrýninn yfirlesari hefði grisjað út t.d. óþarfa tímaskekkjur. En ég kvarta ekki yfir smælkinu og nefni ekki anakrónismana sem breyta ekki heildaráhrifum. 

Himintungl yfir heimsins ystu brún er magnað rit um lífsbaráttu og siðklemmur, áleitin bók um siðferði, pólitík, átök, ást, grimmd og samsekt. Ekki bara bók um 17. aldar viðburði heldur verkefni okkar sem nú lifum. Hvernig tökum við á móti útlendingum og flóttafólki sem vegna áfalla lenda á okkar strönd? Erum við einfeldningar valdsaðila og lélegs réttrúnaðar? Erum við jafnvel handbendi úrelts hugsunarháttar? 

Himintungl yfir heinmsins ystu brún er bókmenntaafrek ársins og ætti að veita bókmenntaverðlaunin ársins. Fimm stjörnu bók. 

Jón Kalman Stefánsson, Benedikt útgáfa, Reykjavík 2024, 358 blaðsíður.

 

Greinar og pistlar

Vitringar á mörkunum

Íslenskir fjölmiðlar, m.a. tvo dagblöð, höfðu einu sinni eftir Rowan Williams, sem þá var erkibiskup í Kantararborg, að biblíusagan um vitringana væri goðsaga. Mér þótti ótrúlegt að hann hefði notað það hugtak um þessa frásögu um  ferðalangana úr Austurvegi. Að mér læddist að blaðamennirnir hefðu ruglast á hugtökum. Ég þekki erkibiskupinn, sat marga fundi með honum og vissi því vel hve nákvæmur og hnífskarpur greinandi hann var. Forystumaður risakirkjusamfélags getur ekki leyft sér fræðilega lausung eða trúarlegan stráksskap. Ég fletti því upp í bresku pressunni á netinu og í ljós kom að erkibiskupinn hafði sagt, að þetta væri helgisögn, hann notaði orðið legend en ekki orðið myth sem merkir goðsaga og er allt annað bókmenntaform en helgisögn. Blaðamenn og íslenska pressan ruglaði hugtökum og fréttin varð því misvísandi, villandi og röng. 

Það skiptir máli hvernig við lesum. Við eigum að lesa bókmenntaformið rétt. Það skiptir t.d. öllu máli að gera sér grein fyrir að sköpunarsagan í Biblíunni er ljóð en ekki grein í alfræðiriti um þróun vetrarbrautarinnar. Goðsaga lýsir tilurð heimsins og yfirskilvitlegum verum, en legendur eru helgisögur á mörkum raunveruleikans, sögur um einstaklinga, sem gætu hafa verið til og um líf eða viðburði sem eiga jafnvel við eitthvað að styðjast í raunveruleikanum. Áhersla helgisögu er ekki á söguferlið sjálft eða ytra form atburðanna, heldur dýpri merkingu og táknmál. Þetta skiptir máli og svona saga tekur sér mynd í samræmi við inntak. Inntakið kallar á form til að ramma inn og miðla með merkingu. Svona sögur á ekki að taka bókstaflega heldur alvarlega.

Vitringar?

Hvað vitum við um þessa spekinga? Hvað voru þeir margir? Hvaðan komu þeir? Hvað hétu þeir og hvað gerðu þeir? Hugsanlega ímyndum við okkur eitthvað um þá sem Biblían segir ekki og gerum okkur ranga mynd? Hvað voru vitringarnir margir? Vitringarnir hafa gjarnan verið þrír í sögum og á myndum og nefndir Baltasar, Melkíor og Rafael. En í guðspjallinu segir ekkert um fjöldann þó okkur finnist, að svo hafi verið. Í austrænni kristni eru þeir allt að tólf karlar. Ekkert er heldur í guðspjöllunum um nöfn þeirra. Eru þetta allt karlar? Það getum við ekki fullyrt heldur. Sú hnyttni hefur löngum gengið í kristninni að vitringarnir hljóti að hafa verið karlkyns því ef þetta hefðu verið konur hefðu þær byrjað á að fá sér almennilegar leiðbeiningar um hvar Jesú myndi fæðast, þær hefðu verið á staðnum á réttum tíma, þrifið húsið til að undirbúa fæðinguna, hitað vatn, hjálpað til og gefið barninu og foreldrunum eitthvað nothæft s.s. bleyjur, mat og föt en ekki fullkomlega ónothæft dót eins og gull, reykelsi og myrru!

Uppruni og eðli

Margar tilgátur eru um uppruna vitringanna. Um aldir hafa menn séð í þeim tákn mismunandi hluta hins þekkta heims. Ýmsar sögur hafa gengið: Einn þeirra átti að vera svartur og frá Eþíópíu, annar frá Indlandi og einn frá Austurlöndum fjær. Enn í dag er álit sumra kínverskra kristinna að vitringur frá Kína hafi vottað Jesú virðingu sína. Um þetta er ekkert vitað með vissu.

Þegar rýnt er í textann eru mennirnir nefndir á grískunni magus og í ft. magoi. Magusar gátu verið töframenn og af þessu orði er magic sprottið t.d. í ensku. Ef komumenn hefðu verið konungar hefðu þeir verið nefndir öðrum nöfnum. Líkast til ber að skilja söguna sem svo að komumenn, hversu margir sem þeir voru, hafi ekki átt að vísa til töframanna heldur svonefndra mágusa, presta í norðurhluta þess svæðis sem við köllum Íran í nútímanum. Þeir hafi verið kunnáttumenn í stjörnuspeki og lagt sig eftir táknmáli stjarnanna, hugsanlega af væng Zóróastrían-átrúnaðarins, sem var opinn gagnvart guðlegri innkomu eða birtingu.

Mattheus guðspjallamaður var ekki upptekinn af jólasögunni eins og við þekkjum hana úr Lúkasarguðspjalli, en segir hins vegar þessa vitringasögu. Og af hverju sagði hann hana? Í guðspjalli Matteusar er opnun, vitund um að kristnin eigi ekki aðeins erindi við lokaðan hóp Gyðinga heldur allan hinn þekkta heim manna. Guð velur ekki þröngt, heldur vítt. Guð er ekki smásmugulegur heldur stór. Guð er ekki bara einnar þjóðar Guð heldur allra manna. Guð lætur sig ekki aðeins varða einn átrúnað heldur allt líf, hugsun og veru allra. Það er áhersluatriðið og því er ekki einkennilegt að í þessu guðspjalli, sem býður að kristna allar þjóðir, skíra og kenna öllum, komi prestar við sögu utan úr heimi trúarbragðanna. Erindi vitringanna er m.a. að tjá opnun og alþjóðavæðingu hins trúarlega.

Kóngavæðingin

Táknleitandi hugsuðir aldanna hafa lesið í táknmálið og útvíkkað söguna. Þegar konungar fóru að trúa á Krist var ekkert einkennilegt að menn færu að telja að þessir vitru og góðu menn hefðu verið konungbornir, svona til að ítreka það að konungum væri ekki stætt á öðru en að lúta Jesúbarninu. Í ýmsum þýðingum Biblíunnar var gjarnan þýtt (t.d. í ýmsum enskum biblíuþýðingum), að vitringarnir hafi verið konungar, sem hafi fært konunglegar gjafir, en ekki aðeins (ein kenningin er að þetta hafi verið læknistæki eða lækningavörur) tákngjafir presta eða spekinga. Íslenska hómilíubókin segir berlega að þeir hafi verið Austurvegskonungar. En hins vegar þýddi Guðbrandur orðið magos sem vitringur í Guðbrandsbiblíu og þannig hefur verið þýtt allar götur síðan á 16. öld og vitringarnir eru vitringar í nýjustu Biblíuþýðingum.

Helgisagan og töfraraunsæið

Flestir halda, að vitringarnir hafi vitjað Jesú á fæðingarkvöldi í Betlehem af því þannig eru myndirnar og helgileikirnir. En helgisagan er sleip, ekkert er sagt í guðspjallinu um að þeir hafi vitjað Jesúbarnsins þegar það var nýfætt. Ekkert er sagt hvenær þeir komu heldur það eitt er sagt að þeir hafi opnað fjárhirslur sínar og gefið gjafir.

Hvað eigum við að gera við þessa skemmtilegu sögu og hvernig nýtist hún okkur? Það er gaman að segja hana og hún kitlar ímyndunaraflið. En sagan um vitringana er á mörkum raunveruleikans. Hún er vissulega helgisaga. Henni er ekki ætlað að tjá sögulega framvindu heldur merkingu eða inntak. Við leitum flest hins myndræna, dramatíska og sögulega fremur en skilgreininga, hugtaka og formlegrar framsetningar. Við notum sögur til að kenna börnum okkar góða siði, frekar en þylja yfir þeim siðfræðiformúlur. Við segjum smábörnum að diskurinn gráti og meiði sig ef hann dettur í stað þess að skýra hvað brotthætt merkir eða eðli þyngdarlögmálsins.

Birtingarhátíð, þrettándinn birtir hvað? Jú, að í Jesú Kristi opinberar Guð veru sína, kemur í krafti sínum, gerir þennan einstakling að farvegi hjálpar sinnar. Og af því að gagnvirkni er alltaf í guðsríkinu þá er hann leið okkar til himins, farvegur okkar til lífsins, og vettvangur og viðfang vona manna. Hvað eigum við að gera við helgisöguna um vitringana? Svarið er að við eigum að nota vitringana sem fyrirmyndir og íhuga og vitkast. Sagan tilheyrir áhrifasviði mannlífsins. Hún á sér líklega sögulega stoð. Engu skiptir þó hvort svo var eða ekki en þó hefur hún merkingu fyrir raunverulegt líf. Við þurfum ekki að trúa að vitringarnir hafi verið þrír eða tólf. Við þurfum ekki að vita hvort þeir voru frá Eþíópíu, Íran eða Kína. Við þurfum ekki að trúa þessari sögu frekar en við þurfum að trúa Hamlet eða Njálu. En helgisögur hafa merkingu eins og mikilvægar sögur mannkyns, sögur sem túlka mikilvægi og skilgreina lífsefnin.

Í Suður-Amerískum bókmenntum er stundum talað um töfraraunsæi. Bækur  Gabriel GarciaMarquez og Isabel Allende og ég vil bæta við Paulo Coelho líka, lifa á mörkum. Þessar bækur fjalla ekki aðeins um raunveruleikann heldur útvíkkaðan veruleika sem leyfir hið dásamlega, upphafna, undursamlega, teygir ímyndunaraflið og lífið svo að hægt er að opna fyrir viðbótarmerkingu sem síðan bætir lífsskilyrði. Legendur eiga að efla lífsgæði og hæfni fólks. Í þeim anda ættum við að lesa söguna um vitringana. Helgisögur á ekki að taka bókstaflega heldur alvarlega.

Við mannfólkið erum ferðalangar á leið til fundar við barnið, til að mæta manninum Jesú. Okkar köllun er að gefa það sem okkur er mikilvægt, af okkur sjálfum, já okkur sjálf, og snúa síðan til okkar heima með reynslu af hinu stórkostlega í veganesti. Við erum frjáls að því að túlka þessa vitringa eftir okkar hætti, en tilvera þeirra er tilvera mín og þín. Þú ert í sporum eins þessara manna. Því þarftu ekki að trúa að þeir hafi verið þrír eða tólf. Fjöldi þessara vitringa getur verið allur fjöldi – allra manna á öllum öldum. Þín er vænst í hóp þeirra. Þú mátt vera þarna við hlið þeirra. Þegar þú íhugar sögu þeirra er endursköpuð þín eigin saga. Helgisaga er utan við lífið ef hún er skilin bókstaflega en eflir lífið ef hún fær að tjá merkingu. Þú verður einn af vitringunum þegar þú viðurkennir mikilvægi þess að lúta barninu, manninum, veruleika Jesú Krists. Þá verður lífið töfrandi.