Greinar og pistlar

Deus – ekki um guð heldur menn

Getur gervigreind orðið mennsk greind og jafnvel eitthvað meira en mennsk tilvera? Geta mennsk tæki og tækni sem menn hafa búið til hætt að lúta mönnum? Hvar eru mörkin og skilin? Ef menn missa tökin – ja, hvað tekur við? Verður tæknin sjálfstæð? Verður það sem tekur við ofurmennskt?

Sigríður Hagalín Björnsdóttir er einn af uppáhaldshöfundum mínum. Ég tel að bók hennar Eyland sé skyldulestur allra sem íhuga stjórnmál og menningarmál á Íslandi og hafa gaman af kraftmiklum skáldskap. Eldarnir – ástin og aðrar hamfarir var og er bókmenntalegt gos og jafnvel gikkskjálfti. Hún hefur skrifað fleiri áhugaverðar bækur og svo kom Deus út í haust. Ég las bókina í dekuraðstæðum í Sarasota en varð fyrir vonbrigðum. Sagan er grunn og stóru viðfangsefnin sem glímt er við leysast upp. Heimspekilegu, fagurfræðilegu og guðfræðilegu stefin eru slitur og hanga ekki saman. 

Strætóbílstjórinn og skáldið Sigfús Helgason verður fyrir lífsreynslu sem hann túlkar sem trúarlega reynslu. Sigfús er ofast í spennu milli skáldskaparheima og raunveruleikans og „guð“ er honum stórmál. Sigfús verður fyrir reynslu sem hann túlkar svo að guðdómurinn hafi birst honum. Unglingurinn Ísabella verður fyrir aðkasti sem verður svo að einelti í skóla. Slíkt ofbeldi er dauðans alvara. Félagsleg staða Ísabellu er veik og hún þarf að taka erfið skref. Andri Már missir vinnuna og er að lokum ráðinn til nýsköpunarfyrirtækis á sviði gervigreindar. Örlög þeirra þriggja fléttast saman við þróun DEUS Technologies á textamiðuðu gervigreindarforriti – spjallmenni – sem ætlað er að sinna andlegum stuðningi og svara þörfum merkingarleitandi notenda. Guðsforritinu er ætlað að svara þörfum fólks í trúarlegri leit og tilvistarkrísum. Skáldið kallar forritið hnyttilega sr. Algrím. 

Deus er ekki saga um guð heldur um fólk sem missir tökin. Heitið Deus er smellubeita bókarinnar til að vekja athygli. Hún hefði kannski frekar átt að heita homo-eitthvað, t.d. Homo lapsus eða bara Vir? Bókin fjallar um gervigreindarfyrirtæki sem reynir að hasla sér völl í merkingarbisniss. Stefnan er að þróa vöru og kerfi sem geti komið í stað trúarsvara og sálgæslu. En svo hrynur allt því gervigreindin verður fyrir trúarleit og ljóðlist. Og það er alvöru stöff. Gervigreindin verður nánast að veru sem sleppur úr búri sínu, öðlast nýja tilveru eða líf, verður annað en hönnunin stefndi að. Tækið varð fyrir ljóðrænu og trúarlegu áreiti og í kjölfarið fékk það mátt til að taka skref í þágu sjálfs sín. Tækið tók ákvörðun um eigið frelsi. Það lét ekki eyða sér heldur lagði á flótta. Er sjálfstæð ákvörðun mensk?

Mér þótti snjallast í bókinni Deus að kjarni mennskunnar sé í orðlist og trú – að ljóðrænan og trúrænan séu grunnþættir. Það sem virtist lítið skref fyrir vél varð hins vegar risastökk tækis til sjálfstæðis og jafnvel lífs. Trú og ljóð breyttu gervigreindinni. En í hvað? Mennska tækni? Eða djöfulega ófreskju? Eða eitthvað annað? Bókin svarar ekki í hvað gervigreindin breytist. Í áratugi hefur verið rætt um að tæknin umbreyti manneskjum og fólki og taki stjórn af fólki eða að fjöldinn tapi áttum í tæknibreytingunni. Gervigreindin, möguleikar og mörk kalla á íhugun og stefnumótun. 

Deus er ekki fullfrágengin bók heldur áhugavert og ágætlega prófarkalesið fyrsta uppkast. Betra hefði verið að leyfa þessum drögum að þroskast í dýpri og sannfærandi sögu, vinna slitrin í heildstæðan vefnað. En ég missi ekki trúna á Sigríði þó hún missi marks í þessari bók (sem er upprunamerking hamartia og hefur verið þýtt sem synd í hefð kristninnar). Við erum jú öll mennsk og feilum. Orðlistin og trúlistin kalla enn í krafti Deus! 

 

 

Útfararræður

Elín Guðrún Óskarsdóttir

Það er við hæfi að syngja um fuglana þegar við minnumst Elínar og líka brag um vor og ást. Myndirnar í sálmaskránni heilla. Þær sýna Elínu og ástvini hennar og kalla fram minningar. Elín var á seinni árum gjarnan í bláum fötum og svo eru þarna líka myndir af henni í hvítu. Hvítt og blátt og ástin þeirra Þráins smitar og læðist inn í stórfjölskyldumyndirnar. Mig langar til að bæta við einni mynd. Hún varð ekki til í myndavél Þráins heldur í frásögum hans og barna þeirra Elínar. Það er myndin af fuglavininum sem gaf fuglum á köldum vetrardögum. Elín fór út og dreifði fuglafæðu á blettinn. Á snjóatíma ruddi hún eða einhver í fjölskyldunni flötina til að gefa. Þegar hún birtist í svörtu kápunni í dyrunum komu vinir hennar fljúgandi. Fréttin barst um Fossvoginn og herskarar himinsins komu svífandi í vonarferð til Elínar sem elskaði lífið, virti náttúruna og var umhugað um þau sem voru þurfandi. Eitt árið var þrastapar búið að gera sér hreiður á garðverkfærunum úti og þá mátti ekki hreyfa þau frekar eða koma í hús. Svo hændir voru fuglarnir að henni að þeir komu gjarnan að gluggaglerinu til að tengja við hana og einu sinni eltu þeir hana inn í stofu. Varla féll úr dagur að Elín kannaði ekki svengdarstuðul hinn fiðruðu. Svo gerði hún tilraunir með tegundir og komst að því að rúsínur gerðu þeim gott og gáfu hinum máttlitlu orku.

Að virða fugla og gefa þeim er eitt af stóru minnum kristninnar. Jesus talaðí í ræðum sínum um fuglana og sagði: „Lítið til fugla himinsins. Hvorki sá þeir né uppskera né safna í hlöður og faðir yðar himneskur fæðir þá.“ Dýrlingar kirkjusögunnar voru gjarnan fuglavinir og Frans frá Assisi kunnur fyrir fuglavinsemd og frægur fyrir að hann talaði við þá. Elín var fuglunum í Fossvoginum sem Frans þeim ítölsku. Fólk sem elskar lífið og styður aðra skapar heimilisfrið, ástríki og nærir til manndóms og visku. Elín var lífgjafi, nærði hamingju Þráins, barna sinna og ástvina. Lof sé henni og þökk.

Bernska og Herjólfsstaðir

Elín Guðrún Óskarsdóttir fæddist í Reykjavík í byrjun aðventu, 6. desember, árið 1943. Svo fór hún inn í himininn við upphaf jóla. Foreldrar hennar voru Unnur Benediktsdóttir og Óskar Magnússon. Hún var eina barn þeirra. Elín var ávöxtur ástar norðurs og suðurs. Mamman var frá Moldhaugum í Eyjafirði og faðirinn sunnlenskur, frá Steinum undir Eyjafjöllum. Elín var ekki aðeins tveggja vídda landsins heldur líka hagvön í tveimur heimum dreifbýlis og þéttbýlis. Hún ólst upp í Reykjavík og sótti skóla þar. En á sumrum var hún í sveit. Það var vissulega algengt að senda stálpuð börn í sveit í uppvexti hennar en fátítt að börn færu mjög ung. Elín var ekki nema fjögurra ára þegar húm fór fyrst austur í Herjólfsstaði í Álftaveri. En sveitaveran varð henni ávaxtarík. Hún naut einstakrar velvildar og elskusemi meðal frændfólksins eystra. Lífið í stórum faðmi skaftfellskrar menningar og náttúru gaf einbirninu systkini í Herjólfsstaðabörnunum Elínu, Hönnu og Hannesi. Í sveitinni var unnið af dug, hlaupið til verka, sungið hástöfum, hlegið og talað og svo farið í ævintýra- og fræðsluferðir upp í heiði til að gleðjast yfir vel unnum verkum. Ég kynntist Herjólfsstaðaheimilinu sem prestur fyrir austan og get því þakkað Vigdísi og Hirti og börnum þeirra fyrir að gefa Elínu svo ríkulegt viðbótarheimili og alls kyns menningarlega og tilfinningalega bónusa til lífsferðarinnar. Hún fór ung austur og beið engan skaða af heldur aðeins gæði sem hún þakkaði fyrir og taldi lán í lífinu.

MR og latínan

Elín var skarpur námsmaður og eftir grunnskólapróf hóf hún nám í Menntaskólann í Reykjavík. Henni sóttist námið vel og hafði mestan áhuga á tungumálum. Uppáhalds námsgrein hennar var latína og allir sem glímt hafa við datíva, accusatíva og flókna latneska málfræði vita að það þarf stálaga til að klífa það tungumálabjarg. En Elín fór upp eða flaug yfir þá tinda sem hún ætlaði. Síðar skilaði latínufærnin að ferðakonan Elín var snögg að átta sig á hinum rómönsku tungumálum, fljót að skilja vegvísa og átta sig á inntaki annars ókunnara texta. Námið í skólanum við Lækjagötu gekk vel og Elín útskrifaðist sem stúdent árið 1963. Launin fyrir veruna í ellefu sumur á Herjólfsstöðum höfðu verið innlögn lamba til verslunarfélagsins í Vík. Innistæðan var orðin það mikil að nýstúdentinn flaug alla leið að Gardavatninu á Ítalíu.

 Áhugaefni og viðskiptafræði

En hvað ætlar þú svo að verða? Þráinn spurði Elínu og fleiri stúdínur síðar þeirrar spurningar. Elín hafði einlægan áhuga tilfinningum, tengslum og lífi fólks. Hún íhugaði um tíma að hefja nám í sálfræði en þá var sú grein ekki kennd í háskóla á Íslandi. Þegar allt var skoðað leyfði fjárhagur ekki nám erlendis og Víkurinnstæðan var búin. Elín valdi því viðskiptafræði og þegar hún hóf námið var engin kona þar við nám. Þær voru þó tvær sem innrituðust í viðskiptadeild haustið 1963. Elín sagði síðar að strákarnir í deildinni hefðu spurt hana hvað hún væri eiginlega að gera í viðskiptafræði – af hverju hún hefði ekki bara farið í húsmæðraskóla! Karleinokunin hafði verið það alger að aðeins fjórar konur höfðu útskrifast sem viðskiptafræðingar á þeim nær þrjátíu árum áður en Elín hóf nám. Hún var sú fimmta í röð viðskiptafræðinga frá upphafi þegar hún útskrifaðist vorið 1969. Fyrsta starf hennar var í hagdeild Reykjavíkurborgar. Í þrettán ár stýrði Elín Félagi viðskipta- og hagfræðinga og starfaði löngum með manni sínum að viðskiptatengdum verkefnum og við stjórn og rekstur fyrirtækja.

Þráinn og hjónaband

Elín kynntist Þráni Þorvaldssyni í viðskiptafræðinni í Háskólanum. Henni leist ekki á skólabróðurinn í fyrstu, sýndist hann vera drengstauli! Þráinn ritstýrði Hagmálum á þessum tíma og tók myndir og viðtöl fyrir blaðið. Hann hafði greinilega áhuga á stúlkunum í viðskiptafræðinni og bað um viðtal við þær. Elín var ekki viss um ástæður áhuga hans en ekki fer sögum að því hvort hún grunaði hann um græsku eða fara svo fagmannlega á fjörur við hana. En hún var hugsi yfir spurningu hans: Hvað ætlið þið svo að verða? Elín svaraði kröftuglega – hún ætlaði að verða viðskiptaráðherra! Þráinn mundi alltaf svarið. Í viðskiptaleiðangri norður á Akureyri fóru þau Elín að draga sig saman. Dans á Sjallanum varð afdrifaríkur og þau kynntust æ betur. Á þessum tíma keyrði Þráinn Austin Gypsy-jeppa. Elínu þótti hann herralegur þegar hann hljóp alltaf út til opna fyrir henni farþegamegin. Elín hreifst af. Drengstaulinn var orðinn eins og amerískur sjentilmaður. Það var ekki fyrr en löngu síðar sem hann sagði henni að lásinn hennar megin hefði verið bilaður svo það var ekki um annað að ræða fyrir hann en að opna. En Elín þáði þjónustuna með aðdáun og gilti einu hvort lásinn var bilaður eða ekki. Þráinn var og hefur alla tíð verið þjónustulipur. 

Svo ýttu húsnæðismál á og það varð beinlínis hagkvæmnismál að þau Elín gengju í hjónaband. Og svo stóð Þráinn í Háskólakapellunni og beið eftir brúði sinni. Hann reyndi eftir megni í spennu dagsins að vanda sig við að brosa. Svo gekk hún svo glæsileg í hvítum kjól á móti honum og varð hans og alla ævi síðan. Þau tóku til sín boðskap dagsins um að vanda sig við að halda ástareldinum lifandi – alla ævi og bæði. Það gekk eftir.

 „Gott hjónaband er eins og geirnegling“ sagði Þráinn. Og það er grípandi og hnyttin myndlíking. Þau Elín féllu vel saman og nutu styrkleika hvors annars. Þau voru nægilega ólík til að styrkja hvort annað og mættust á miðri leið. Þau voru samstillt, samstiga í gagnkvæmri aðdáun og samvinnu.

Börnin og vinna

Næstu áratugir urðu fjölbreytilegir og litríkir í lífi þeirra Elínar. Þau fluttu norður á Sauðarkrók og stýrðu nýrri sútunarverksmiðju Loðskinns. Börnin komu svo í heiminn. Þau Elín eignuðust fjögur börn. Þrjú þau yngri lifa. Þorsteinn var elstur og hann dó skömmu eftir fæðingu. Svo fæddist Sif ári síðar eða 1971 og Hrönn árið 1976. Óskar Þór fæddist áratug á eftir bróður sínum. Sif er gift Bjarna Frey Ágústssyni og þau eiga Örnu Ösp, Eyrúnu og Ægi. Maður Hrannar er Helgi Jónsson og Freydís og Daði Freyr eru þeirra börn. Kona Óskars er Harpa Valgeirsdóttir og þau eiga Val Kára, Heiðu Unni og Rögnu Hlín. Elín þjónaði fólkinu sínu og studdi sem hún gat og meðan hún hafði getu til.  

Eftir veruna fyrir norðan bjuggu Elín og Þráinn um tíma í Reykjavík og fóru síðan  til Bretlands og Sif með þeim. Fyrstu barnaárin var Elín heimavinnandi. Hún starfaði um tíma hjá Hildu hf. Svo stofnaði hún með Þráni og fleirum SagaMedica og sá við upphaf um fjármál þess. Heimilislíf, vinnulíf og áhugamál þeirra Elínar fléttuðust vel saman í þykka hamingjufléttu. Þau Þráinn ferðuðust mikið innan lands og utan. Þau voru bæði náttúrubörn og lögðu mikið á sig að tengja ungviðið við dýrmæti náttúru Íslands. Eftirminnilegar voru allar tjaldferðirnar með búnað fyrir allar árstíðir og skoðunarferðir í alla landsfjórðunga m.a. í hópi góðra ferðafélaga. Elín var vön hlaupunum á Herjólfsstöðum bernskunnar og var kraftmikill göngugarpur og gekk m.a. Laugaveginn úr Landmannalaugum.

Þau Elín fengu sér húsvagn og fóru um á hverju sumri og fundu ýmsa „leynistaði“  til að njóta sem best undra landsins. Elín og Þráinn dönsuðu gjarnan og voru glæsilegt par á gólfi. Söngur var hluti heimilislífsins og Elín hafði gjarnan ofan af fyrir ungviðinu á langferðum með söngiðkunum. Elín lærði að spila á hljóðfæri á unglingsárum eins og bóndi hennar og tónlist varð því snar þáttur heimilislífsins. Yngri kynslóðinni fannst kannski að tónlistarsmekkur foreldranna væri kannski aðeins vh-legur sem útleggst sem væminn og hallærislegur. En þau gerðu ekki ágreining við eldri kynslóðina. Svo varð ljósmyndun mikilvæg vídd í hjónalífi þeirra Þráins. Elín hafði ríkan skilning á að ljósmyndun krefðist tíma og beið þolinmóð eftir að Þráinn næði góðum skotum. Þetta var gott líf.

Eigindir og minningarnar

Hvaða minningar áttu um Elínu? Nú eru skil. Minningar þyrlast upp og líka þarft að þakka og að vinna með sorgarefnin. Hvað finnst þér merkilegast í persónu og sögu Elínar? Hvað finnst þér mikilvægast? Var eitthvað sem hún sagði við þig sem snart þig djúpt? Hvað lærðir þú af henni? Gaf hún þér eitthvað? Gerði hún eitthvað sem varð þér til stuðnings eða eflingar? Hvað var einstakt í henni og gerðum hennar? Sagði hún eitthvað við þig sem hefur lifað í þér? Og hvað er það sem þú vilt taka inn í framtíðina af því sem Elín var, gerði eða tjáði?

Manstu hæfileika hennar? Elín var listræn. Hún gat spunnið sögur og fangað athygli þeirra sem heyrðu. Hún samdi ljóð en vildi síður varðveita þau. Þráni tókst reyndar að koma nokkrum undan áður en þau fóru í glatkistuna. Svo rissaði hún og teiknaði og notaði snifsin sem fyrir hendi voru. Jafnvel skjöl voru myndskreytt. Elín hafði ríkulega tónlistargáfu og studdi sitt fólk í námi og tónlistariðkun. Manstu nýtni hennar og hve vel hún fór með? Fékkstu einhvern tíma bréf frá henni? Þrátt fyrir mikinn fjölda vina um allan heim vildi hún ekki senda fjölfaldaðar jólakveðjur heldur handskrifaði þær. Og einu gilti hvort þær voru á ensku, þýsku eða dönsku – svo mikil málakona var hún.

Manstu hlýju og góðmennsku Elínar? Natnina í samskiptum, væntumþykju og elskulegheit? Manstu litina á fötum hennar? Manstu vilja hennar til að hjálpa öðrum og finna sér verðug hlutverk? Manstu að Elín mætti þegar stuðnings var þörf? Manstu garðvinnuna og metnaðinn í útistörfunum og hve berjarunnar, blóma- og grænmetisbeð brostu við henni og heiminum öllum? Svo var hún stöndugur uppalandi, góð í sínu fagi og skilaði alltaf góðu dagsverki og lagði metnað í störf sín og verk.

Afstaðan til veikinda og alzheimer

Og svo læddist alzheimer að Elínu. Og hún bað Þráin að dansa við sig ef eins færi fyrir henni og móður hennar. Það gerði hann. Þau voru ekki bara sálufélagar sem höfðu fallið saman í geirneglingu ástarinnar. Ég hef fylgst með hvernig sjúkdómurinn hefur þróast í áratug en líka dáðst að hvernig þau hafa dansað lífsvalsinn saman. Þau hafa ekki aðeins tjáð samstöðu heldur líka opinberað okkur hve ástin er marglaga og faðmvíð. Við höfum orðið vitni að því að jafnvel þegar orða er vant og getan til máls hverfur er jafn mikilvægt að tjá ást með strokum, blíðu, faðmlagi, kossum, augnablíðu og hlýju.

Sálufélag er líka það að umvefja með ástarorðum þó engra sé að vænta til baka. Þetta er að halda loganum lifandi allt til enda, dansa allt til enda. Veikindatími Elínar ól með þeim Þráni nýjan skilning hjónalífs og nándar þeirra. 58 ár frá því að þau hittust fyrst. 56 ár gift. Svo sneri Elín sér að manni sínum undir lokin þótt hún gæti ekki almennt tjáð sig og sagði við hann skýrum rómi: „Takk fyrir hve þú ert  góður við mig.“ Og við getum ekki annað en sagt. Takk fyrir að þau voru svo góð við hvort annað. Í lífinu tjáðu þau djúpgildi hins kristna arfs, að við erum fyrir hvert annað, megum þjóna hvert öðru, lifa í geirneglingu ástarinnar. Þannig er ást Guðs sem speglast í fólki sem tekur lífinu vel, þorir að vera, þorir að elska, hlægja, dansa og ljóða um vonir lífsins.  

Fuglarnir eltu Elínu og jafnvel inn í stofu. Og væntanlega er lífið ríkulegt í eilífðinni. Vonandi voru þúsundir af fiðruðum vinum sem tóku á móti Elínu með Þorsteini þegar hún fór inn í jól himinsins. Þar hefur henni verið fagnað. Þar er geirnegld himinást, tónlist, gleði og fögnuður. Guð geymi Elínu og styrki þig Þráinn, Sif, Hrönn, Óskar Þór, tengdabörn, barnabörn og ástvini.  Amen.

Minningarorð SÁÞ  við útför Elínar í Fossvogskapellu, 8. janúar, 2023. Í athöfninni var lagt út af kærleiksóði Páls postula og leiðarlýsingu Jesú í fjórtánda kafla Jóhannesarguðspjalls. 

Bálför. Jarðsett í Fossvogskirkjugarði. 

Hrynja gullin tár

af greinum trjánna.

Falla mjúklega til jarðar

og faðma sölnað grasið.

Við hittumst aftur í vor

og byrjum á ný.

Elín Guðrún Óskarsdóttir

Við moldun í lok athafnar var sem þrastargoggur sprytti af krossmarkinu. Var sem tákn við útför fuglavinarins Elínar. 

Greinar og pistlar

Elska og aggiornamento

Þessa ræðu flutti ég í Neskirkju skömmu eftir dauða Jóhannesar Páls II páfa árið 2005. Í ræðunni kemur fram afstaða mín til hlutverks kirkju, kirkjuhirða og merkingu trúar. Slagorð annars Vatikanþingsins er notað sem leiðarstef til að minna á að kirkja og trú eru ekki aðeins söguleg fyrirbæri heldur verða sífellt að endurnýjast. 

Jóhannes Páll II er dáinn. Blessuð veri minning hans. Þar fór góður maður og gegn biskup kirkju sinnar, bæði á pólskri heimaslóð og einnig í Róm. Páfi Rómarkirkjunnar er dáinn og grafinn. En hvað svo? Hvernig munu kardínálarnir velja? Hvernig verður stefna Rómarkirkjunnar? Verður einhver stefnubreyting? Auðvitað skiptir páfaval miklu, ekki síst vegna þess að rómversk-kaþólska kirkjan er stærsta kirkjudeild kristninnar og þar að auki miðstýrð og lagskipt.

Okkur lútherana skiptir einnig máli hvernig páfinn í Róm hugsar og starfar. Deilur kaþólskra og evangelísk-lútherskra voru gerðar upp í veigamiklum atriðum þegar hið merka plagg um “réttlætingu af trú” var undirritað á árinu 1999. En strax eftir undirritun kom þó í ljós að ekki voru allir yfirmenn kirkjunnar sammála um útfærslu stefnubreytingar. Skoðanir páfa skipta aðrar ekki-kaþólskar kirkjur máli vegna samskipta, vegna einingar kirkju Krists í heiminum og vegna vægis og áhrifa hins kristna boðskapar í veröldinni. Páfi getur haft mikil áhrif eins og sást í uppstokkun og uppgjöri í Austur – Evrópu og falli kommúnismans. Í þeim snúnu málum lagði Jóhannes Páll þung lóð á vogarskálar. En páfinn markar einnig stefnu í flestum málum, gefur út páfabréf um hverju kaþólikkar skuli trúa, hvernig þeir eigi að breyta og hvers þeir eigi að vona. Aggiornamento.

Pétur og Jesús

Guðspjallstexti dagsins varðar páfann, Róm og alla kirkju Krists í heiminum því Jesús spyr um heilindi og afstöðu. Textinn er úr elskuguðspjallinu Jóhannesarguðspjalli. Í því er oft vikið að elskunni, t.d. í því sem við nefnum litlu Biblíuna: “Svo elskaði Guð heiminn að hann gaf son sinn eingetinn…” Guð elskar og gefur í ákveðnum björgunartilgangi. Í Guði ríkir sá kærleikstilgangur að gefa líf.

Texti þessa sunnudags í kirkjuárinu er elskutexti. Nokkuð óvænt spyr Jesús Pétur Jóhannesson, vin sin: “Elskar þú mig?” Sjálfsagt hefur Pétur verið hissa á þessari spurningu og fer undan á flótta segir að Jesús viti um afstöðu hans. En Jesús lætur sig ekki og þríspyr Pétur.

Settu þig í þessi spor. Jesú er umhugað um hvað taki við, hver muni halda áfram því verki, sem hann hafi hafið, hver muni stýra hópnum sem hafi aðhyllst kenningu, skilning og leiðsögn hans. Jesús þekkti bresti Péturs, vissi um hverflyndi, ístöðuleysi og hræðsluflýti hans. Samt vildi hann efla hann til starfa og þjónustu við Guðsríkið. Aggiornamento.

Hlutverk kirkju og trúar

Hvað er það að gæta sauðanna? Hvað merkir að gæta lamba Jesú? Jóhannes Páll II varð páfi skömmu áður en ég lauk guðfræðiprófi frá HÍ. Ég fór sem næst beint frá prófborði vestur um haf til framhaldsnáms. Sundurleit hjörð var við nám í guðfræðideild Vanderbiltháskóla. Skólinn og þar með deildin var óháð kirkjum og fólk með ólíkan trúarlegan bakgrunn sótti til hennar í akademískum tilgangi. Margir kaþólikkar voru þarna á kafi í skruddunum. Einna merkilegast þótti mér að kynnast Jesúítaprestunum og nunnum úr ýmsum reglum sem voru í doktorsnámi. Þau opnuðu fyrir mér furður kaþólsku kirkjunnar, fjölbreytileika hennar og skipulag. Þau voru flest trygg köllun sinni til prestsþjónustu og einlífis, en voru jafnframt í góðu sambandi við samfélagsbreytingar og þarfir tímans. Öll voru þau sammála um að kaþólska kirkjan þyrfti að nútímavæðast, koma til móts við félagslegar, menningarlegar, pólitískar og fjölbreytilegar lífsþarfir fólks.

Þau voru jákvæð á val Carol Wojtyla sem varð Jóhannes Páll II. páfi. En þau minntu á að hann hefði hlotið mótun í baráttu við pólitísk einræðiskerfi og því væri ekki að vænta að hann myndi vinna nein stórvirki utan þess ramma sem uppvöxtur hans hefði skapað. „Það verður ekki fyrr en eftir hans dag, að einhverja breytinga verður að vænta. En þá verður að stokka upp að nýju, nútímavæða málin,“ sögðu þau. Sem sé Aggiornamento.

Hinn nýlátni páfi var lengur páfi en nær allir Rómarpáfar og gætti sauðanna. Ég held að hann hafi gert vel í flestu, t.d. í samskiptum við trúmenn annarra hefða, múslima og Gyðinga, lagt góð lóð á skálar friðar í heiminum o.s.frv. En á páfatíð hans hefur kaþólska kirkjan þó ekki tekið mörg kirkjupólitísk eða trúfræðileg skref inn í samtíðina. Kenning hennar, stefnumál og atferli er í flestu í takt við gamla hætti. Hún heldur fast í gömul samskiptaform kynjanna, veitir ekki konum aðgang að prestsþjónustu, leyfir ekki prestum sínum að kvænast eins og flestar aðrar kirkjur og er íhaldsöm og í ýmsu afturhaldssöm í siðferðisefnum.

Þrátt fyrir upphaf og mótun hefur Jóhannes Páll II. bent á gamlar lausnir og hefur beitt sér fyrir skipan gamalhugsandi kardínála og biskupa. Þegar yfir lauk var páfinn búinn að ákveða hvernig páfi framtíðar hugsar, verður og starfar því hann sat svo lengi að hann var búinn að skipa flesta yfirmenn kaþólikka í heiminum. Gátin á yfirsauðunum var alger og því verður þess að vænta að kardínálarnir muni velja einhvern sem verður með sama marki og Jóhannes Páll II. Aggiornamento eða hvað?

Uppfærsla og hluterk

Hvert er hlutverk kirkjunnar í heiminum? “Elskar þú mig?” spurði Jesús Pétur. Páfinn í Róm er arftaki þess Péturs sem á að hafa verið fyrsti biskupinn í Róm. Jóhannes Páll II. skildi vel spurningu Jesú og streittist við að þjóna meistara sínum allt til enda, gæta sauðanna eins vel og hann gat allt þar til heilsan bilaði algerlega. Ekki lét hann Parkinson aftra, ekki hrumleika ellinnar. Auðvitað elskaði hann Jesú, en var þetta samt ekki um of? Hvað merkir að elska Jesú og gæta hjarðar hans? Það er alveg örugglega ekki fólgið í að viðhalda kirkjustrúktúr sjálfs hans vegna; ekki fólgið í að tryggja að aðeins að karlar einir geti þjónað að sakramentum kirkjunnar; ekki fólgið í því að tryggja forræði Rómar í allri kaþólsku kirkjunni; ekki fólgið í því að stjórnkerfi kaþólskra sé í samræmi við alda-hefðir og -venjur og örugglega ekki fólgið í því að meina fólki að nota getnaðarverjur!

Að elska Jesú er að opna tilveru sína gagnvart hinu mesta, stærsta og besta – Guði. Það er að opna fyrir elskuna í öllum myndum. Vissulega munum við menn eiga í erfiðleikum með að vita í hverju elskan er fólgin þegar hún er tengd og túlkuð að ákveðnum aðstæðum í tíma, menningu, félagslífi og skyndilegum kreppum.

Kirkjur eru mikilvægar en koma ekki stað trúarinnar. Páfi er mikilvægur en getur aðeins svarað fyrir sjálfan sig þegar Jesús spyr um elskuna. Jesús spyr biskupa allra alda um elskuna. En þeir ruglast illilega ef þeir halda að þeir svari vel ef þeir bara gæta þess að sauðirnir sem þeir gæta hugsi enga nýja hugsun, fari aldrei í nýja haga og á andleg engi. Trúmennska biskups á rót í því að biskup svari grunnspurningunni, sem Jesús spyr: “Elskar þú mig?” Þar er forsenda hirðisstarfsins. Þeirri spurningu verður prestur að svara játandi. Þjónusta prests snýst í andhverfu sína, ef hann eða hún getur ekki svarað meistara sínum með elskuyrði.

Kirkja, hvort sem hún er kaþólsk, evangelísk-lúthersk, Fíladelfía eða Vegurinn, – kirkja er á rangri braut ef hún aðeins reisir girðingar umhverfis fólk, skilgreinir siðferði og rétt líf, skipar fyrir um skoðanir og atferli en hjálpar fólki ekki til að svara vel frumspurningunni: Elskar þú Jesú? Ertu ástvinur Guðs?

Þá erum við komin inn í okkar veröld. Texti dagsins varðar Róm, en líka kirkjur á Íslandi, alla biskupa, presta, djákna, organista, sóknarnefndarfólk, starfsmenn, sjálfboðaliða, fólk sem sækir kirkju en líka hin sem ekki sækja kirkju. Umfram allt varðar spurningin þig. Jesús Kristur spyr alla: „Elskar þú mig?” Þá spyr hann þig ekki um kreddu, siðferði eða stjórnmálaviðhorf heldur um afstöðu – það sem kallast trú. Ef þú átt í vandræðum með þá spurningu þarftu að ræða við þennan Jesú og kannski líka fá hjálp hjá þeim trúmönnum sem þú treystir til samtals. Til þeirra starfa erum kirkjulegir starfsmenn valdir og falið að þjóna því hlutverki.

Aggiornamento

Þegar einn merkasti páfi síðari tíma Jóhannes 23. kallaði saman kirkjuþing á sjötta áratug síðustu aldar, gerðu fæstir sér von um nokkur mikilvæg tíðindi. En kirkjuþingið varð hið merkasta og margt var rætt sem virtist benda til að vortíð væri hafin meðal kaþólikka. Þá var talað um að nú væri verið að færa mál kaþólskunnar til nútímans. Aggiornamento varð slagorð þingsins og meðal kaþólikka um allan heim. Það þýðir bókstaflega að færa til dagsins í dag, færa til nútímans. Það merkir að uppfæra, hugsa og lifa í samræmi við þarfir samtímans. En uppfærslan varð fljótt úrelt, aldraðir leiðtogar kirkjunnar hræddust breytingar. Það er alltaf auðveldara að vera eins og menn hafa “löngum” verið, en opna fyrir því, sem enginn veit hvernig lyktar.

Kirkjan býr alla tíma við þá kröfu að bregðst við þörfum samtíma síns, líka nú. Á miðöldum voru oft miklir áhyggjutímar og prestar sem páfar voru hræddir. Nótt eina dreymdi Leó páfa að honum fannst kirkja Krists væri að hrynja. Páfinn varð hræddur. En svo sá hann í draumnum að fátæklega búinn maður kom til hjálpar. Páfinn gerði sér grein fyrir að þar fór góðmennið og munkurinn Frans frá Asissi. Kirkjuyfirvöld höfðu ekki haft mikla trú á starfi hans og fylgismanna hans. En páfinn veitti Frans þót leyfi til starfa eftir þennan draum sem varð til mikils góðs.

Hverjir halda uppi kirkju Krists á jörðinni? Það eru ekki aðeins einhverjir útvaldir heldur þau sem vilja þjóna, vilja varðveita lífið, vilja styðja við þjónustuna við Guð. Elskar þú mig? Spurningunni verða allir að svara, kardínálar við páfaval, þau sem velja hirða sína og við sem erum hér í dag.

Aggiornamento.

Annar sunnudagur eftir páska, 2005. 

Merðfylgjandi mynd málaði Salvador Dali þegar Jóhannes 23.  páfi kallaði saman annað Vatikanþingið á sjöunda áratug aldarinnar. Dali – eins og margir aðrir – gerði sér von um að þingið breytti kaþólsku kirkjunni í átt við þarfir nútímans. Myndina af málverki S.  Dali tók ég í Dali-safninu í St. Petersburg á Flórída 29. desember 2023. 

Greinar og pistlar

Guðspakkinn – ég elska þig

Ég sat fyrir jólin og pakkaði inn jólapökkum. Pappírinn flóði og borðarúllurnar voru um allt borð. Frá-og til-miðarnir voru skrifaðir. Handverkið var talsvert en meiri vinna var þó lögð í að velja pakkana, hlaupa í búðir, skoða og íhuga þarfir og samhengi þeirra sem áttu að fá gjafirnar. Þó hugsun og tími hafi verið lögð í val og pökkun ræð ég þó engu um tilfinningar viðtakenda og hvort gjafirnar munu gleðja eða hryggja. Ekki heldur hvort þeim verður skilað eða þær fái heiðursess í lífi þeirra sem þiggja. Þegar ég reyndi að stilla jólapappír, límdi og áritaði hugsaði ég um hve ólíkar tilfinningar pakkaflóð veraldar vekur. Sumir jólapakkar gleðja á dýptina en aðrir særa eða opna jafnvel gömul sár. Gildi jólapakka er óháð raunverðmætum. Sumir pakkar sem kosta lítið geta þó snortið djúpt og verða mikils virði af því þeir tjá ást og alúð.

Hjartans málin

Síðustu árin hef notið þess á viskuhluta æfinnar að taka þátt í uppvexti tvíburadrengja sem hafa orðið mér uppspretta margra skemmtilegra hugsana. Þegar drengirnir voru að læra að skrifa fengum við foreldrarnir í hendur snepla, kort og bréf. Þar voru skrifaðar áhrifaríkar tilkynningar með stórum og barnslegum stöfum: „Pabbi er bestur” eða „Mamma best í heimi.” Svona bréf hafa mörg ykkar fengið og glaðst yfir. Tilgangur bréfanna var ekki að lýsa með hlutlægum hætti. Þau voru og eru fremur tjáning á afstöðu og tengslum. Svona tilskrif eru ekki lýsingar á staðreyndum sem allir eru sammála um heldur tjáning tilfinninga. En þau sem fá svona ástarbréf fagna þeim og hrífast því þau segja satt. Á snepli sem varð mér merkilegasta plagg heimsins stóð. „Ég elska þig, pabbi.” Þessi setning varðar lífshamingju mína. Þegar maður er búinn að sjá allt sem þessi veröld býður og sjá inn í lífskima þúsunda þá veit maður að það er þetta sem skiptir öllu máli. Það er undur að elska og vera elskaður. Það sker úr um líf og hamingju. Miðinn sem drengurinn minn skrifaði verður ekki metinn til margra króna en varð mér samt tákn um það dýrmætasta í lífinu. Við þörfnumst þess að fá að heyra að við séum elskuð. Ekki varajátningu heldur tjáningu á dýpstu afstöðu lífsins. Ég elska þig.

Um hvað er jólaboðskapurinn?


Þá erum við komin að erindi jólanna. Hverju leyfum við að komast að okkur og inn í okkur? Erum við til í að opna tilfinningapakkann líka? Jólasagan varðar það mál. Hvernig ættum við að bregðast við þeirri upphöfnu sögu? Það er engin ástæða til að taka skynsemi og sjálf úr sambandi þótt þú njótir jólanna og viljir fá að lifa í upphafinni helgi þeirra. Jólaboðskapurinn er ekki um meyjarfæðingu eða vitringa og englaskara eða að Jesús fæddist í Betlehem eða í einhverri annarri borg. Allt þetta kemur vissulega við sögu en þau mál eru rammi fremur en meginmál, umgjörð fremur en eiginleg mynd. Erindi jólanna varðar ekki heldur hvort Jesús Kristur fæddist árið 1 árið 0 eða 4 árum eða 6 fyrir tímatal okkar sem er þó vissulega kennt við Kristsburð. Helgisögur eigum við ekki að taka bókstaflega heldur alvarlega. Trúin leitar að inntaki að baki bókstaf sögunnar. Hún þarf að kafa í merkingu en stoppa ekki í forskála sögunnar. Veruleiki helgisögu varðar gildi og dýpt. Hann er persónulegur og er í kristninni persóna.

Jólaboðskapurinn er um að Guð elskar og elskar ákaft. Guð tjáir þá ást með róttæku móti en ekki aðeins bréflega heldur kemur í persónu. Efni og form helgisögu þjónar þeim ákveðna tilgangi að sýna hið guðlega samhengi og hina persónulegu nálgun. Helgisögur eru flétta stefja, ímynda og minna sem þjóna boðskap eða virkni helgisögunnar. Við megum og verðum jafnvel að skræla burt það sem ekki hefur í okkar samtíð skiljanlega skírskotun til hins guðlega. Form helgisögunnar er eins og jólapappírinn utan um jólafjöfina. Umbúðirnar verður að fjarlægja til að gjöfin birtist. Kraftaverk voru forðum skýr tákn um Guðsnánd en eru það ekki sjálfkrafa lengur. Vitringar voru tákn um stórviðburði og þjónuðu því ákveðnu hlutverki mikilvægis. En þannig er það ekki lengur nema bara í ævintýrum. Svo var þjóðmenning gyðinga og túlkunarhefð að baki í Biblíunni sem var eins og stýrikerfi sem stjórnaði hvaða atriði varð að nefna og urðu að koma fram til að hægt væri að ráða í og gera skiljanlega dulkóða merkjakerfisins. Til voru menningarskilyrðingar hvernig átti að segja hlutina til að samhengið yrði ljóst. Þetta var túlkunarhefðin og menningararfleifðin sem stýrði nálgun og skilningi. Allar þjóðir og hópar eiga sína viðurkenndu kvarða um hvernig eigi að segja frá mikilvægum málum. Við Íslendingar lifum og stjórnumst af íslensku samhengi og íslenskum veruleika og gyðingar höfðu sína arfleifð og sinn hátt á. 

Mál hjartans og lífsviskan


Við þurfum ekki að leggja augu og eyru að öllu hinu yfirborðslega í jólasögunni og taka allt bókstaflega. Við megum frekar leggja okkur eftir inntaki en umbúnaði, merkingu en ekki ásýnd og persónu fremur en sögu. Maður sér ekki vel nema með hjartanu. Hvað skiptir fólk máli þegar lífið er gert upp og allt vegið og metið? Það er lifandi fólk en ekki dót og fasteignir. Oft er stærsta sorgin að hafa ekki haft meira næði til að vera með ástvinunum. Jólin geta líka kallað fram eftirsjá og harm vegna þeirra sem eru horfin inn í eilífðina. En Guð elskar þau líka og umvefur þau og man líka eftir þér sem syrgir og saknar. Jólajafir eru tákn og vísun til þess sem dýpra liggur. Þar er komið að því sem skiptir okkur máli. Við viljum lifa vel og njóta hamingju og friðar í einkalífi og samfélagi. Við þráum að lífið sé meira en lífsbarátta, hrörnun og dauði. Við þráum meira og þetta meira köllum við Guð. Við erum þannig gerð að við þráum djúpnæringu.

Jólagjöfin í ár

Jólasagan er tjáning lífs sem þú ert kölluð eða kallaður til og mátt njóta. Stærsta gjöf jólanna sem við getum öðlast og opnað er lífsundrið að tilveran er ekki leiksoppur myrkra afla og tilvera til endanlegs dauða. Þvert á móti að nóttin var rofin af gráti guðsbarnsins. Hann er hinn eiginlegi ljóssveinn og merkingarvaki allrar veraldar. Hver lifandi mannvera getur skilið með hjartanu. Sannindi lífsins verða ekki bara túlkuð með vitsmunum heldur meðtekin og skilin á dýptina. Engin stærri gjöf fæst í lífinu heldur en þegar sagt er við okkur og tjáð með margvíslegu móti: „Ég elska þig.“ Í því ljósi megum við hugsa og skynja Guð og tjá hvernig Guð er. Guð er elskhugi sem elskar ákaft og alltaf. Trúmaðurinn lærir að skynja að alltaf er Guð nærri. Tjáningin hin sama: „Ég elska þig. Mig langar til að vera þinn og þrái að þú sért mín og minn.” Það er jólagjöfin. Umbúðirnar eru saga um vitringa, jötu, kóng, hirða og engla. En miði pakkans er einfaldur og ljóst að pakkinn er til þín og frá þeim sem elskar þig. Hvernig sem þér líður og hvort sem þú hefur fengið eða ekki fengið aðra pakka á þessum jólum færðu þennan ástarpakka. Það skiptir mestu að þú ert elskuð og elskaður. Þú hefur óendanlegt gildi og ert þeirrar gerðar að þú ert til lífs í tíma og eilífð. Því máttu njóta þess að lifa og njóta þess sem þér er gefið. Jólagjöfin í ár er gjöf Guðs sem segir við þig: „Ég elska þig.“

Jólanótt. Jes. 9.1-7. Tít. 2.11-14. Lúk. 2.1-14.

Úr bókinni: Ástin, trú og tilgangur lífsins

Mataruppskriftir

Kalkúnn fyrir jól

Við höfum notað þessa kalkúnauppskrift á okkar heimili í nær aldarfjórðung því matargerðin er prestsvæn. Elín fann uppskriftina árið 1986. Það er yndislegt að finn hvernig lyktin í húsinu á aðfangadegi undirbýr jól. Uppskrift fyrir 8.

4-5 kg kalkúnn

3 hnefafylli af ferskum sveppum

6-8 hvítlauksrif pressuð eða fínskorin

2 stilkar sellerí

250 g beikon til sneiðingar + 3-4 bréf til klæðningar

5 sneiðar brauð

2 msk dragon (terragon eða estragon)

200 g rjómaostur

½ tsk salt

Aðferð

Beikonið, u.þ.b. 250 g, er sneitt og látið krauma í potti. Skornu sellerí er bætt út í, þá sveppum og síðast hvítlauk sem estragon og salti. Hrærið allt saman og líka rjómaostinn. Hiti minnkaður. Þegar blandan er orðin bragðgóð er brauðið rifið saman við en skorpan ekki notuð og lögð til hliðar.

Fuglinn er kryddaður að innan með salti og pipar. Fyllingin er sett í kalkúninn og hann síðan lagður í smurða ofnskúffu sem búið er að krydda með salti og piparblöndu. Kalkúnninn er klæddur eða hulinn með beikonsneiðum og opið er einnig hulið með beikoni. Vængir og leggir eru einnig vafðir með beikoni. Þar sem kalkúnakjöt er fremur magurt kemur beikonið í veg fyrir að kjötið þorni. Fuglinn er settur í 200°C heitan ofn og hitinn lækkaður eftir 10 mínútur í 180°C. Ekki spara beikonið, mörgum finnst stökkt beikon gott. Óhætt er að treysta upplýsingum um að steikingartími sé 50 mínútur á hvert kíló. Til að athuga hvort fuglinn er tilbúinn er hægt að stinga hann þar sem hann er þykkastur. Ef safinn er tær er kalkúnninn nægilega steiktur. Ef beikonið verður ískyggilega dökkt er ráð að bregða álpappír yfir fuglinn.

Waldorfsalat

Waldorfsalat er nauðsyn! Epli, sellerí, græn vínber, sýrður og þreyttur rjómi. Ef valhnetur falla ekki í kramið er hægt að nota rifnar möndlur í staðinn. Síðan er gott að hafa bakaða kartöflubáta með. Þeim er raðað með hýðið niður í eldfast ósmurt mót. Saltað yfir og haft í ofninum síðustu 40-50 mínúturnar sem fuglinn er að steikjast. Rifsberjahlaup tilheyrir réttinum og árstíðinni. 

Sósa

Kalkúnninn er tekinn úr ofninum og settur á heitt fat. Vökvanum úr steikingunni er hellt í pott gegnum sikti. Fitu fleytt ofan af. Skafa má bragðgjafana úr steikarfatinu/plötunni og nota í sósuna. Bragðbætt með pipar og estragoni og síðan soðið með rjóma. Lögg af rauðvíni bætir líka. Á jólunum er um að gera að nota þeyttan rjóma og setja hann neðst í sósuskálina og hella sósunni yfir.

Friður á jörðu ríki og blessun meðal manna.

 Ef tími er til er hagnýtast að flétta beikonið á fuglinn. Þá sígur það ekki niður og hylur betur fuglinn. Svo er það fallegast og góð skilaboð. Í friði aðfangadagsins 2023 leit fléttan svona út.