Greinar og pistlar

Bach, Gould og Víkingur Heiðar

Goldberg-tilbrigðin hafa verið vinir mínir í nær þrjátíu ár. Ég eignaðist humm-útgáfu Glenn Gould frá 1981 og það er sú útgáfa af Goldberg sem ég hlustaði á. Ég spilaði gjarnan píanó- flautu- og gítartónlist þegar ég var að lesa og skrifa og Bach, Gould, John Williams gítarleikarinn, Keith Jarret og Chopin sáu oft um hljóðtjöld kyrru og skrifa. Og eiginlega varð þetta dásamlega Bach-verk með árunum að Gould-tilbrigðum eða Gouldberg sem ég elskaði. Jarret-útgáfan hreif mig aldrei. Þegar Víkingur Heiðar og Deutsche Grammophon gáfu út tilbrigðin áður en hann lagði í heimsreisuna var ég viss um að hann hefði nálgast og túlkað persónulega. Þannig vinnur hann – sem sé vel. En ég var tortrygginn en fór að hlusta á spotify. En þetta var enginn Gouldberg, ekkert humm, engar stunur – önnur nálgun. Já, ný nálgun.

Svo voru febrúartónleikarnir auglýstir og ég keypti strax miða fyrir okkur Elínu mína. Afmælistónleikarnir voru uppseldir og ég var sáttur við að fá miða á föstudagstónleikana 16. febrúar. Enn betri dagur – afmælisdagur Bergs, afadrengsins míns. Ég fylgdist með heimsreisu Víkings Heiðars og gladdist alltaf þegar frægðarfréttir voru fluttar af tónleikum hans í einhverju tónmusteri heimsins.  Svo sagði Jón Kristján við kvöldverðarborðið í vikunni að hann vildi gjarnan koma með. Mamma hans gaf honum miðann sinn á 13. bekk og við feðgar fórum en mæðginin gerðu sér dagamun líka annars staðar.

Stemming var í Eldborg Hörpu og eftirvænting. Allir voru spenntir og tilbúnir og mér sýndist helmingur prestastéttarinnar vera mættur, skólafélagar úr MR og svo fjöldi fólks sem ég hef þjónað sem prestur. Sonur minn furðaði sig á öllu þessu fólki sem ég heilsaði. Fólk var beðið að slökkva á farsímum sínum. Svo gekk meistarinn í salinn og var fagnað. Himintónar upphafsstefsins hljómuðu en fjöldi hósta rauf kyrruna og svo hringdi sími framarlega til hægri. Víkingur leit upp, skimaði út í sal, hætti að spila – og beið eftir að síminn hætti og hóstum linnti. Pínlegt. Og svo byrjaði hann aftur. Ég dáðist að því hvernig hann nýtti sér pirringinn til að magna flutninginn. Tilfinningar hans og áheyrenda flæddu inn í músíkina. Fyrstu mínúturnar lék hann sumt hraðar, kröftugar og þrungnara en annars hefði orðið. Tónleikar eru jú aldrei eins.

Tilbrigði Bachs eru mikil músík, eins og safnbú eða sjóður allra tilfinninga manna og spunaheimur fyrir tjáningu á lífi og lífsviðburðum. Víkingur leyfir sér að túlka, spila mismunandi, vera persónulegur og skapandi af því hann gjörþekkir verkið og þar með möguleikana. Hann veit, skilur og hefur vald á grunninum í Bach og tilbrigðunum og getur því gefið því plús listrænnar túlkunar. Spuninn er í blæ, tjáningu og áherslum. Tónleikar kvöldsins urðu mikið ferðalag með lífsreisur okkar. Harmurinn í verkinu speglaðist í tárum fólks, gleðirispurnar voru glæsilegar og hrifu. Og eilífðin opnaðist mörgum sem skynja hina elskuríku dýpt í þessum tilbrigðum.

Jón Kristján sagði takk fyrir og báðir segjum við takk fyrir Víkingur Heiðar. Það var ekkert humm í þessum tónleikum en þeir voru frábærir samt. Bach stendur fyrir sínu sem fimmti guðspjallamaðurinn. Gould var mér og hefur verið eini alvöru túlkandinn á tilbrigðunum. Nú er Víkingur Heiðar búinn að opna mér nýjar víddir. Það er jú ekki spurning um annað hvort Gould eða Víking – heldur kannski fremur bæði og. Við lifum ekki í svart-hvítri veröld heldur litríkri og fjölbreytilegri. Og það er svo dásamlegt þegar elska himsins kyssir tíma og svo margt fólk. Ég mæli með að eftir þessa miklu tónleikareisu hljóðriti Víkingur Heiðar tilbrigðin að nýju – og kannski leyfi líka sínu hummi að fljóta með. Víkings-tilbrigðin. Víking-variations.

Greinar og pistlar

Hið róttæka frelsi

Maðurinn á meðfylgjandi mynd hefur í mörg ár verið mér vottur og vitnisburður um frelsi. Maðurinn er fatlaður en lætur þó ekki fötlun sína takmarka sig. Hann hefur frekar áhuga á möguleikum en hindrunum. Hann kom einn í Hallgrímskirkju í hjólastól. Hann var svo frjáls hið innra að hann aflaði sér tækja til að bæta aðgengi sitt og möguleika. Hann ferðast um allan heim. Ég talaði við hann og hann sagði mér frá lífi sínu og að mikilvægt væri að virða frelsið meira en hömlurnar. Svo spurði ég hann hvort ég mætti taka mynd af honum því mér þætti vænt um hugrekki hans og frelsi. Það var heimilt, líka að birta myndina.

Er ég frjáls, ertu frjáls? Lífsviskan staflast ekki upp innan í okkur af sjálfri sér. Það er ekkert sjálfsagt eða sjálfkrafa í lífinu. Vilji okkar, úrvinnsla, ákvarðanir okkar koma við sögu. Lífið er köflótt, oft flókið og erfitt og dregur okkur niður. En þó er lífið samt alltaf opið og veitir tækifæri til góðs og vaxtar. Mér var innrætt strax í bernsku þessi frumafstaða að fagna dögum og árum sem opnum veruleika. Ég las síðar bók Viktor Frankl um reynsluna af fangabúðalífi og að hver manneskja nýtur innra frelsis, jafnvel í hræðilegustu aðstæðum. Ég heillaðist af þessari afstöðu.

Ég aðhyllist róttækt frelsi en ekki niðurnjörvað líf og einhver skipuleggi líf okkar eins og við værum dúkkur í leikhúsi einhverra yfirskilvitlegra stjórnenda. Vissulega hafa erfðir og aðstæður áhrif en okkar er þó valið. Ég og þú veljum stefnu og hvað við gerum. Það er okkar ábyrgðarmál að bregðast við lífinu. Við megum velja hvort við tökum lífinu og vekefnum þess með skapandi hætti – eða ekki. Við getum valið að verða til góðs, þjóna öðrum og fara mjúklega með ungt og viðkvæmt líf. Þú velur lífssýn og lífsafstöðu. Róttækt frelsi opnar og hjálpar. Við búum öll við einhverjar skroður og hömlur en við ákveðum hvort  fötlun okkar verða heftandi skorður eða ekki. Róttækt frelsi er stórkostleg gáfa hvers manns.

Greinar og pistlar

Heilræði fyrir gott líf

Farðu með friði í ys og átökum heimsins.

Lærðu að njóta kyrrðar sem er fólgin í þögninni.

Láttu þér semjast við fólk án nokkurrar uppgerðar.

Segðu sannleikann greinilega en með stillingu.

Hlustaðu á aðra.

Allir hafa sögu að segja sem þarfnast hlustandi huga.

Forðastu hégóma og mannjöfnuð.

Ávallt munu einhverjir verða þér óstyrkari eða ofjarlar.

Njóttu áforma þinna og árangurs í lífinu.

Sinntu starfi þínu vel, hvert sem það er.

Vertu varkár í viðskiptum því veröldin er full af gylliboðum.

Gættu að eigin samkvæmni.

Gerðu þér ekki upp ástúð og hlýju.

Láttu ekki kulda næða um ástina þína.

Ástin er eilífðarblómstur á akri tímans.

Öðlastu visku áranna með stillingu og án eftirsjár.

Gefðu frá þér með reisn það sem tilheyrir æskunni.

Hlúðu að andlegum styrk þínum svo þú eigir festu í andstreymi.

Temdu þér sjálfstjórn en einnig ljúfmennsku gagnvart eigin sjálfi.

Mundu að einmanaleiki og hræðsla eru gróðrarstía óttans.

Eins og gróður jarðar og stjörnur á himni ert þú barn alheimsins.

Þú breytist eins og hin mikla lífkeðja veraldar.

Lifðu í sátt við Guð hver sem verk þín hafa verið eða munu verða í sviftingum lífsins.

Mundu að þrátt fyrir sorgir og áföll er veröldin undurfögur.

Hafðu hamingjuna að stöðugu markmiði.

Heimildir greinir á um aldur og uppruna þessa heilræðabálks sem ég snaraði fyrir „löngu.“

Greinar og pistlar

Karl Sigurbjörnsson – blessuð veri minning hans

Karl Sigurbjörnsson er látinn. Ég fylgdist með honum yfir sex áratugi og vann náið með honum í nokkur ár. Karl var hæfileikaríkur maður og frábær prestur. Ég man eftir honum sem glaðværum, kurteisum en hlédrægum unglingi í biskupshúsinu við Tómasarhaga. Nokkrum árum síðar var hann sem ungprestur kominn upp á land úr eldinum í Eyjum. Mér þótti hann heillandi þegar hann kom til að eiga orðastað við háskólanema. Hann kom til okkar með uppbrettar ermar í vorbirtu til að fræða um viskuefni kristninnar. Hann var trúverðugur, spaugsamur og vel upplýstur. Þá gerði ég mér grein fyrir getu hans sem fræðara og ræðumanns. Verkefnin sem hlóðust á hann voru mörg og sum flókin. Einu sinni hringdi hann og bað mig um að gera sér greiða í þungbæru máli sem okkur þótti báðum sem grískur harmleikur með tvo kosti og báða vonda. En hann markaði stefnu út úr ógöngunum. 

Karl var listrænn, smekkvís og drátthagur eins og fínlegar vinjettur hans sýna vel. Hann var vel skáldmæltur. Þá hafði hann auga fyrir húsagerð og las hús vel. Karl var alla tíð hamhleypa til vinnu, afar glöggur, flokkaði ákveðið, var fljótur til verka og vann af skilvísri alúð. Hann vantaði aldrei verkefni en afrekaði langt umfram verkastöðu og væntingar. Prestsþjónusta Karls var frábær og allir hæfileikar hans nýttust. Tíminn í Hallgrímskirkju var Karli gleðiríkari en biskupstíminn þar á eftir.  Á holtinu ríkti frelsi en helsi sótti stíft að á Laugaveginum. 

Karl var hamingjumaður í hjúskap og heimilislífi. Kristín Guðjónsdóttir stóð við hlið bónda síns í öllum verkum og málum. Saman bjuggu þau þremur börnum sínum kærleiksríkt uppvaxtarheimili.

Það var gaman að fylgjast með Karli í tengslum við fólk. Hann var jafnan hlýr, næmur, opinn og glaður í samskiptum. Tengsl Karls við ungu kynslóðina og börn voru alltaf gefandi. Hann sá fólk og líka börnin sem hann umvafði hlýrri elskusemi. Vísitasíuferðir hans voru því ekki aðeins gagnlegar heldur oftast gleðilegar. Hann hafði lag á að gleðja sóknarnefndarfólk og þau sem hann hitti á þessum ferðum. Í þessum ferðum var Karl veitull í stól og á stéttum.

Mannvinur og Kristsvinur Karl Sigurbjörnsson er laus úr helsi heims og farinn inn í frelsi eilífðar. Guð geymi hann og styrki og blessi ástvini hans.

Myndina hér að ofan tók ég af Karli á prestastefnu í Neskirkju 2011. Hann stýrði fundum með glettinni hlýju og festu. Að baki honum er mynd af Munib Younan sem var lútherskur biskup í Betlehem. Þeir voru báðir hugumstórir friðarmenn. Á hinni myndinni hér að neðan ávarpar Karl ungsveininn Jón Kristján. Barnelska Karls birtist í brosi hans við íhugandi barninu.

Greinar og pistlar

Passíusálma+

Lifir einhver í skugga Hallgríms Péturssonar? Eru Passíusálmar einhverjum hindrun eða fyrirstaða? Stór og fyrirferðarmikil skáld geta orðið svo mikil að önnur skáld þora ekki, bera svo mikla lotningu að sjálfstæðið glatast. Um tíma var eins og Halldór Laxnes væri slíkur, hamlaði framvindu og kastaði skugga yfir land og menningu. Skuggar þeirrar gerðar verða í öllum greinum mannvísinda, í öllum listgreinum, trúarheimum og í öllum smáheimum sem mennirnir skapa. Síðan minnkar áhuginn eða að verk þeirra eru svo stórkostleg, kenningarnar svo frumlegar og snjallar að þau verða sígilld eða opna svo veigamikinn verkahring að á þau er fallist. Þetta eru hinir miklu snillingar eða löggjafar mannkyns eins og vísindaheimspekingurinn Thomas Kuhn hefur nefnt þá.

Lifir einhver í skugga Hallgríms og Passíusálmanna? Ég held að svo sé ekki. Allir Íslendingar eru frjálsir að trúarhugsun og skynjun. En hvert er þá gildi þeirra? Passíusálmar hafa lifað með þjóðinni og mótað fólk. Þeir hafa hrifið skáld og mótað skáldamál um aldir. En hvert er gildi þeirra og lífsmáttur í samtíð okkar? Hver er dýpt eða “plús” þeirra sem við nútímafólk getum notið og túlkað okkur til gleði, stuðnings og visku?

Öll verk manna, sálmar og ljóð eru tengd tíma, spíra í jarðvegi og andrúmi menningar. Aðeins þau lifa af samtíð sína sem með einhverjum hætti snerta tilveru fólks með einhverjum djúptækum hætti. Þetta eru klassikerarnir. Bókmenntirnar eiga sér slík verk frá öllum tímum sem fólk les. En til hvers. Ég held að klassískt sé það verk sem með einum eða öðrum hætti tjáir lífsmáta, lífshátt, mögulegt líf manns í heiminum. Shakespeare eða frásagnir Biblíunnar verða innlifuðum lesendum veruleiki sem hægt er að lifa í og af. Þau eru klassíkerar vegna þess að lífið sem tjáð er, lífsbaráttan sem túlkuð er og lausnirnar sem sýndar eru höfða til fólks, eru trúverðugar með einum eða öðrum hætti – hafa dýpt, hafa plús, eru dýrmæti sem hver samtíð, hver nútími getur notið og nýtt sér.

Eru Passíusálmarnir klassiker? Kanski er skáldamál þeirra orðið fornlegt lítt yrkjandi fólki samtímans. En er píslarsaga þeirra ekki ríkuleg öllum þeim sem nema þjáningu í lífi sínu eða átökum heimsins? Eru sálmarnir aðeins sýnisbókmenntir sinnar tíðar eða megna þeir að tjá eitthvað fyrir nútímafólk sem verður til lífs?

Skáldin sem lesa hér í Hallgrímskirkju hafa verið beðin að yrkja eða ljóða í framhaldi eða til hliðar við Passíusálma. Þau hafa frjálsar hendur. En mín spurning er hvort eða hvernig klassíkerinn eða píslarsagan hefur áhrif í nútíma. Hvernig ljóða frjáls skáld en í tengslum við Passíusálma? Eru þau í skugga, eru þau frjáls – er skuggi Passíusálmanna kanski hvítur og ljósgæfur?

Ávarp Sigurðar Árna við upphaf ljóðadagskrár Kirkjulistahátíðar í Hallgrímskirkju 6. júní 2003. Skáld fluttu frumort ljóð sín í framhaldi af Passíusálmum. Því var notað heitið Passíusálma+ eða Passíusálmaplús og ávarpið er til inngangs en fjallar einnig um merkingu og hlutverk hins klassíska í menningu og lífi – að veita plús, viðbót, örva til nýsköpunar. Skáldin sem beðin voru að yrkja og lesa voru: Andri Snær Magnason, Baldur Óskarsson, Hjörtur Pálsson, Ingibjörg Haraldsdóttir, Ísak Harðarson, Jón Bjarman, Kristján Þórður Hrafnsson, Kristján Valur Ingólfsson, Margrét Lóa Jónsdóttir, Matthías Johannessen, Sigurður Pálsson, Sigurbjörg Þrastardóttir, Vilborg Dagbjartsdóttir, Þóra Jónsdóttir, Þórarinn Eldjárn. Kennimyndin af Hallgrími Péturssyni er verk Leifs Breiðfjörð og er hluti stóra gluggans yfir aðaldyrum Hallgrímskirkju.