Einu sinni sá ég nunnur og presta í Assisi forðast að ganga í sólinni og þau gættu þess að vera alltaf í skugganum. Hitinn var mikill og sólskinið brennandi. Það var dálítið fyndið en ég skildi að með hoppum og stikli reyndu þau að forðast hitann. Ég hef gengið um Jerúsalem, Akka, Genúa, Róm, Malaga, Palma og fleiri suðrænar borgir og furðað mig á hve þétt húsin standa. Svo uppgötvaði ég að í þrúgandi hita er hagkvæmt að stutt sé milli húsa því þau verða fólki, dýrum og húsum skjól. Þau standa svo þétt svo sólskinið skíni sem minnst á vegfarendur og byggingar. Í skuggasundunum er þægilegra að ganga og sitja en í brennandi sólskini og steikjandi hita. Á suðrænum slóðum er mikilvægara að huga að hita og kulda en birtu. Því eru borgirnar í suðrinu með merkjum hugsandi skipuleggjenda. Á norrænum slóðum er mikilvægara að tryggja sem mest ljós en vörn gegn hita. Því er ólánlegt að byggja þéttstæð háhýsi í okkar heimshluta. Þá er ofuhitaarkitektúr ranglega laumað inn eða smyglað í ljósþurfandi byggðir. Þorp og borgir á að skipuleggja til að þjóna fólki og góðri líðan þess.

Palmahúsið

Einu sinni fengum við fjölskyldan lánaða íbúð í gamla hluta Palma, hjarta borgarinnar. Húsið er gamalt, líklega nokkur hundruð ára. Hverfið er enn eldra og með þröngum götum sem halda brennandi sumarhitanum frá og hindra skyndikælingu á vetrum. Íbúðin var dásamleg og hafði verið gerð upp nostursamlega og smekklega. En ég furðaði mig á skipulagi hennar og húsanna í þessum gamla borgarhluta. Litlir gluggar með opnanlegum hlerum voru götumegin og mót suðri og allir svo gerðir að hægt væri að loka þeim, bæði til að hindra ofurbirtu og hitamók sumardaganna en líka hitamissi í vetrarkuldum. Í miðju íbúðarinnar var enginn miðjugangur eins og í mörgum íslenskum íbúðum tuttugustu aldar. Í miðju húsanna í Palma er hins vegar ljóskeila. Húsin eru með miðjustrokk sem opinn er frá neðstu hæð og uppúr – tvær til fjórar hæðir. Gler er allan hringinn kringum ljóskeiluna. Á hæðunum koma íbúar fyrir kerjum fyrir blóm og kryddjurðir í strokknum og við hann. Innan við gluggana er síðan gangur sem nær í kringum ljóskeiluna og gengið er í herbergi, eldhús, baðherbergi og stofur þaðan í frá. Vissulega voru margar íslenskar íbúðir skipulagðar með hringgöngu en án ljóskeilu í miðju. Til eru ljóskeiluhús á Íslandi. Eitt er í götunni þar sem ég bý og oft hef ég komið í hús með „japanskri“ miðju. Þau hús er hönnuð til að hámarka náttúrlega birtu innan dyra. 

Casa Batlló í Barcelona

Palma-útgáfa var áhugaverð og íhugunarefni. Svo þegar ég kom í Casa Batlló-húsið í Barcelona sem Gaudi hannaði sá ég sama skipulag. Reyndar voru ljóskeilurnar tvær í því húsi en ekki ein. Ekki var opið upp úr heldur lokað með gleri til að varna gegn vatni, kulda og ofurhita. Og Gaudi var meistari skreytinga og glæsileika svo ljósbrunnurinn er allur skreyttur og það glæsilega. En lögmálið er það sama í ljóskeiluhúsum á Mallorca, Barcelona eða öðrum borgum við Miðarðarhaf. Brunahita var og er haldið úti, vetrarkulda líka en ljósflæðið tryggt innan hús með ljóskeilu. Ljós frá miðju og svo inn í vistarverur. Skipulagið rímar við sólmiðju og guðsmiðju veraldar. Heillandi.