Í dag er sunnudagur guðlastsins. Það er ekki vegna þess að á þessum degi hafi menn guðlastað eða fengið leyfi til að vera orðasóðar. Nei, á þessum degi er sagt í guðspjallinu að Jesús hafi verið vændur um guðlast. Og hann var svo að lokum tekinn af lífi vegna guðlasts.

Á Íslandi var bannað að guðlasta en svo er ekki lengur. Á síðasta ári, 2015, felldi Alþingi úr gildi grein í almennum hegningarlögum sem úrskurðaði þá athöfn refsiverða, sem smánaði trúarkenningar eða guðsdýrkun löglegs trúfélags. Það var 125 gr. hegningarlaganna (nr. 19/1940). Eini guðlastsdómurinn í seinni tíð féll í Hæstarétti árið 1984. Í tímaritinu Speglinum hafði verið gert grín að altarissakramentinu og dómurinn taldi umfjöllun blaðsins refsiverða. Fleiri dómar hafa ekki gengið. Við Íslendingar hefðum ekki verið bættari ef grínistar og spaugstofumenn þjóðarinnar hefðu verið sektaðir eða fangelsaðir fyrir trúarlegan glannaskap. Að dæma menn fyrir guðlast hefur aldrei bætt samfélag eða guðsdýrkun.

En nú er guðlastsgreinin farin en verkefni okkar er að bæta samtal okkar. Í netheimum hafa margir sullað sinni drullu á torg heimsins. Þar er hópur sem talar niðrandi um menn og Guð, hnjóðar í atferli fólks, lastar skoðanir einstaklinga og smánar fólk með ýmsum hætti. Af hverju sulla svo mörg smekkleysu inn í æðar netsins? Er það vegna áfalla í bernsku eða hrunreiði sem svo mikið flýtur skætingi í garð skoðana fólks, trúar, litar, kynhneigðar. Eða er það ótti? Orðsóðaskapur er líka stundum tjáning óuppgerðar reiði.

Niðrandi tal um Guð

Orðabókin segir að guðlast sé það að tala óvirðulega um Guð, lasta Guð, hafa Guð að spotti. Þessi skilningur, sem flestir hafa lagt í hugtakið, tengist túlkun á boðorðinu: “Þú skalt ekki leggja nafn Drottins Guðs þíns við hégóma.” Guðlast var talinn glæpur meðal hinna fornu Hebrea og refsing var líflát. Á þessari aftökuhefð voru þær lögskýringar Gyðinga reistar, sem voru notaðar gegn Jesú og til að dæma hann.

Býzantíski keisarinn, Justinianus 1, sem uppi var á sjöttu öld hins kristna tímatals, tók upp dauðarefsingar við guðlasti. Fjöldi þjóða fylgdi þessu fordæmi og iðkaði í þúsund ár. En hið athyglisverða er að refsiharkan var ekki vegna Biblíuhlýðni eða trúarástæðna, heldur fremur vegna hagsmuna valdamanna. Árás á trú og kenningu var jafnan túlkuð sem árás á ríkjandi stjórnvöld þegar trú og siður voru eitt. Að lasta Guð var að lasta stjórn samfélagsins. Guðlast var ekki liðið vegna þess að það ógnaði valdsjórninni. En sú samfélagsútgáfa guðlasts er allt annað mál og hin trúarlega. Guðlast að viti kristninnar er það að virða ekki hin elskandi, leysandi og styðjandi Guð. Að Guð elskunnar sé ekki elskaður.

Frelsi

Vestrænar þjóðir hafa sem betur fer reynt að feta leið frelsins. Við njótum mannréttinda, sem eru ávöxtur margra alda frelsisbaráttu. Við njótum frelsis til trúariðkunar og frelsis til tjáningar. Og þessi mikilvægu mannréttindi hafa sprottið upp á akri kristinnar kirkju og í skjóli kristinnar kenningar. Kristnin leggur áherslu á dýrmæti hverrar manneskju. Mannréttindabálkar eru í samræmi við siðfræði, mannhugsun og elskuafstöðu Guðs kristninnar.

Frelsi einstaklingsins er dýrmætt – ofurdýrmætt – og því má ekki fórna þó að því sé sótt úr ýmsum áttum. Jesús Kristur stóð alltaf vörð um einstaklinga og við fylgjendur hans eigum að fara eins að. Frelsi er einn meginþáttur kristninnar. Guð hefur áhuga á frelsi fólks. Jesús Kristur var frelsishetjan mikla sem kom til að leysa fjötra og kalla fólk og heim til frelsis. Enn kallar hann.

En frelsi má nota eða misnota. Að kristnum skilningi er frelsið ekki bara frelsi til að fá útrás fyrir einstaklingsþarfir. Frelsið er fangvítt og í þágu lífsins, lífs okkar allra. Frelsið er líka í þágu annarra. Á tímum sem einkennast af einstaklingshyggju sem slagar í átt að narcissisma slævist meðal fólks hin djúpa frelsisáhersla kristninnar og þjónustuafstaða. Siðvitund breytist og samfélgssýn einnig. Einstaklingurinn verður mælikvarði alls, þarfir hans og langanir. En Guð vill að við umgöngumst lífið, frelsið, fólk sem dýrmæti en ekki einnota drasl í þágu skyndinota og án vitundar um afleiðingar gerða okkar.

Allt leyfilegt?

Hinn lamaði í sögunni á sér systur og bræður í samtíma okkar. Sjálfhverfa er ein af alvarlegri röskununum. Því þegar hún vex rrýrnar samfélagsvíddin. Tjáningarfrelsið verður þá sem næst heilagur réttur. En kristnin hafnar að tjáningarfrelsi lifi í tómarúmi, að það sé ofurréttur sem ekkert megi hrófla við eða takmarka. Tjáningarfrelsi er mikilvægt en má ekki verða ofar öllu og allt annað verði að lúta því. Og til að frelsið nýtist sem best þarf að gæta að samskiptum, jákvæðri nálgun og mannhelgi allra. Það er hlutverk okkar að stæla siðvitund og kenna börnum okkar ábyrg tengsl og jákvæð samskipti. Verkefni okkar samfélags er að rækta virðingu fyrir ólíkum lífsskoðunum, fólki sem hugsar eða er öðru vísi en við sjálf. Við þurfum að gæta okkur að lasta hvorki menn né Guð.

Hver eru gildi þín? Er eitthvað sem skiptir þig algeru máli? Það er hið trúarlega í lífi þínu. Við erum kölluð til að vanda okkur í öllum tengslum okkar. Vöndum okkur í samtölum og stælum mannvirðinguna.

Hvað er þér mikilvægt?

Strákur var spurður hvað guðlast væri. Hann hugsaði sig um og sagði svo: „Last á enskunni er síðastur. Guð er last. Það þýðir þá að Guð sé síðastur.“ Og það er hnyttin útgáfa og rambar á hið mikilvæga. Þegar allt er þrotið kemur Guð. Guð er síðastur en líka fyrstur.

„Hann guðlastar” ályktuðu fræðimennirnir þegar Jesús fyrirgaf syndir. Þeir vissu að enginn mátti fyrirgefa syndir nema Guð. Jesús reyndi þá og spurði viturlega: „Hvort er auðveldara að segjast fyrirgefa syndirnar eða reisa manninn upp?“ Og þar sem maðurinn fékk heilsu var komið að spurningunni um fyrirgefningu syndanna. Ef Jesús væri fær um að lækna gæti kannski verið, að þar færi maður með mátt himinsins í sér? Guðlastaði Jesús eða ekki? Nei hann stóð lífsins megin. Guðlast er að virða ekki Guð sem elskar, læknar og leysir. Jesús Kristur elskaði, læknaði og leysti fjötra. Það er fagnaðarerindið sem varðar þig og allt samfélagið.

Amen

19. sunnudagur eftir þrenningarhátíð – A-röð. Prédikun í Hallgrímskirkju, 2016. Útvarpsmessa RÚV.

Lexían Es. 18.29-32

Og þegar Ísraelsmenn segja: ,Atferli Drottins er ekki rétt!’ – ætli það sé atferli mitt, sem ekki er rétt, þér Ísraelsmenn? Ætli það sé ekki fremur atferli yðar, sem ekki er rétt? Fyrir því mun ég dæma sérhvern yðar eftir breytni hans, þér Ísraelsmenn, segir Drottinn Guð. Snúið yður og látið af öllum syndum yðar, til þess að þær verði yður ekki fótakefli til hrösunar. Varpið frá yður öllum syndum yðar, er þér hafið drýgt í gegn mér, og fáið yður nýtt hjarta og nýjan anda. Því að hvers vegna viljið þér deyja, Ísraelsmenn? Því að ég hefi eigi velþóknun á dauða nokkurs manns, – segir Drottinn Guð. Látið því af, svo að þér megið lifa.“

Pistillinn Ef. 4.22-32

Þér eigið að hætta hinni fyrri breytni og afklæðast hinum gamla manni, sem er spilltur af tælandi girndum, en endurnýjast í anda og hugsun og íklæðast hinum nýja manni, sem skapaður er eftir Guði í réttlæti og heilagleika sannleikans.

Leggið nú af lygina og talið sannleika hver við sinn náunga, því að vér erum hver annars limir. Ef þér reiðist, þá syndgið ekki. Sólin má ekki setjast yfir reiði yðar. Gefið djöflinum ekkert færi. Hinn stelvísi hætti að stela, en leggi hart að sér og gjöri það sem gagnlegt er með höndum sínum, svo að hann hafi eitthvað að miðla þeim, sem þurfandi er. Látið ekkert skaðlegt orð líða yður af munni, heldur það eitt, sem er gott til uppbyggingar, þar sem þörf gjörist, til þess að það verði til góðs þeim, sem heyra. Hryggið ekki Guðs heilaga anda, sem þér eruð innsiglaðir með til endurlausnardagsins. Látið hvers konar beiskju, ofsa, reiði, hávaða og lastmæli vera fjarlægt yður og alla mannvonsku yfirleitt. Verið góðviljaðir hver við annan, miskunnsamir, fúsir til að fyrirgefa hver öðrum, eins og Guð hefur í Kristi fyrirgefið yður.

Guðspjallið Matt. 9.1-8

Þá sté Jesús í bát og hélt yfir um og kom til borgar sinnar. Þar færa menn honum lama mann, sem lá í rekkju. Þegar Jesús sá trú þeirra, sagði hann við lama manninn: „Vertu hughraustur, barnið mitt, syndir þínar eru fyrirgefnar.“

Nokkrir fræðimenn sögðu þá með sjálfum sér: „Hann guðlastar!“

En Jesús þekkti hugsanir þeirra og sagði: „Hví hugsið þér illt í hjörtum yðar? Hvort er auðveldara að segja: „Syndir þínar eru fyrirgefnar’ eða: ,Statt upp og gakk’? En til þess að þér vitið, að Mannssonurinn hefur vald á jörðu að fyrirgefa syndir, þá segi ég þér“ – og nú talar hann við lama manninn: „Statt upp, tak rekkju þína, og far heim til þín!“

Og hann stóð upp og fór heim til sín. En fólkið, sem horfði á þetta, varð ótta slegið og lofaði Guð, sem gefið hafði mönnum slíkt vald.

Manstu eftir Dallasþáttunum í sjónvarpinu? Einu sinni var Ewing gamli, pabbi Dallasbræðranna, að kenna Bobby hvernig hann ætti að koma sér áfram. Hann sagði við hann og var að kenna honum meginregluna: “Enginn gefur þér vald. Vald er eitthvað sem maður hrifsar til sín.” Dallasserían er nú kannski ekki lífsleikniþáttur fyrir unglinga, en setning ættföðursins um hið grímulausa, hrifsandi vald er eftirminnileg. Hún tjáir vel hvernig freki kallinn hegðar sér. „Power is not given to you. It is something you take!“

Eitthvað sem þú tekur þér! Valdið, sem þú hrifsar til þín! Þetta er Voldemortviska veraldar. Allt of margar frekjur ganga lausar í samfélaginu, sópa að sér fjármuni, reyna að ná bestu sætunum, aðstöðunni, hrifsa til sín valdastöðurnar. Dallassápan hefur lekið út í allt samfélagið, en jafnframt rutt frá sér hinni mjúku lífsvisku sem allt nærir og eflir.

Í Biblíunni eru í margar sögur um aðila sem sækja í vald. Aðalhrifsir Biblíunnar og sá versti er Satan og er eins konar safnmynd og táknvera alls hins versta. Hann sogar til sín, tælir, rænir og brjálar. Samkvæmt arfsögninni var Satan sonur ljóssins, engill Guðs. Hann vildi þó meira af dýrðinni en honum bar, vildi meira. Og sóknin í vald varð honum að falli. Svona saga varðar alla, er um okkur öll. Við þurfum ekki að taka hana afar alvarlega.

Er frekjan að hrjá þig?

Guðspjallsvers dagsins – í þriðja guðspjallinu – fjallar um það þegar fólk sest í rangt sæti og það er ein birtingarmynd þess að vera í ruglinu. Guðspjallið er um freka kallinn – og freku konuna. Lúkasarguðspjall er bók veislunnar og okkur er sagt frá samkvæmi. Jesús situr til borðs með hópi fólks. Venjan var að heiðursgesturinn talaði um lífið og trúna. Það var nú reyndar uppáhaldsefni Jesú eins og við vitum. Hann hefur sjálfsagt séð vandræðagang fólks við að finna sér rétt sæti. Freki kallinn hefur verið að troða sér og Jesús vísar til uppákomunnar til kenna tilheyrendum sínum lífsleikni. Auðvitað þekktu nærstaddir hinar stífu sætareglur. Enginn fór beina leið til gestgjafans og hlammaði sér niður honum til hægri handar. Og erindi Jesú er: Ertu freki kallinn inn við beinið. Er frekjan að heltaka þig?

Draumur þinn?

Viltu vekja athygli? Langar þig til að vera aðalkallinn – aðalkonan? Viltu verða frægur, ríkur, voldugur? Í undirbúningi kosninga eru þetta góðar spurningar. Kemur þú þér þar fyrir sem þín er ekki vænst og þú átt ekki að vera? Eða bíður þú og lætur vísa þér til sætis? Niðurstaða Jesú er að “…hver sem upphefur sjálfan sig, mun auðmýktur verða, en sá sem auðmýkir sjálfan sig, mun upphafinn verða.”

Hver er syndin?

Þessi íhugun um sætaröðun smellpassar inn í tíma okkar. Hún varðar eðli og hlutverk okkar allra. Marteinn Lúther minnti á að maðurinn væri incurvatus in se ipsum, kengboginn inn í sjálfan sig. Það heitir á einfaldri íslensku að vera sjálfselskur – frekjubeygla. Þau sem gera sjálf sig að nafla tilverunnar eru sjálfhverf. Fólki er ætlað að vera upprétt í samskiptum við fólk, náttúru og Guð. En þegar fólk bregst þeirri köllun sinni bognar það inn í sjálft sig. Þá riðlast allt, tengslin bresta og samskiptin. Freki kallinn eyðileggur lífið.

Hrokinn – hubris

Þessa innsýn höfum við Vesturlandabúar þegið í arf bæði úr hinni grísku og gyðinglegu hefð. Grikkirnir sögðu margar rosalegar sögur um þau, sem ekki þekktu mörk sín og ætlaðu sér aðra stöðu en mönnum er fært að skipa. Vefarinn Arachne ætlaði sér að sigra gyðjuna Aþenu í vefnaði. Hroki hennar varð til að henni var breytt í könguló. Draumasveinninn Narcissus tapaði glórunni og lífinu vegna ástar á sjálfum sér. Hann dó beinlínis af því að dást að spegilmynd sinni. Grikkirnir sáu, að þegar menn ætla sér annað og meira en mönnum ber, fer illa. Þeir kölluðu slíkt hroka, hubris. Þegar spekingurinn Evagrius frá Pontus setti fyrstur saman lista hinna verstu synda var hrokinn þar með. Síðar ákvað Gregor páfi á sjöttu öld hverjar dauðasyndirnar væru. Hrokinn hefur síðan oft verið talin meginsyndin og möndull hinna lastanna.

Einkenni hrokans

Hvað einkennir freka kallinn og freku konuna? Þau vilja vera miðja gæðanna. Hinn hrokafulli hefur alltaf rétt fyrir sér. Þú þarft ekki lengi að svipast um til að sjá slíka snillinga! Þegar eitthvað fer aflaga kemur hinn freki sök á aðra og býr til sökudólga. Hinn sjálfhverfi gengst ógjarnan við nokkurri sök. Hinn sjálfhverfi býr til óvini og vandkvæði sem berjast skal gegn. Einu gildir hvort það er í einkalífinu eða í pólitíkinni. Nazistarnir minntu alltaf á sökudólgana, kommarnir líka. Því miður er alltof mikið af heimspólitík okkar samtíðar með einkennum hinnar hrokafullu frekju. Þau “hin” eru sek, hinar þjóðirnar og eða hóparnir eru dólgarnir.

Frekjan deyðir

Frekjan er sjúkdómur, sem allir líða fyrir nema einna helst sá sem sjúkur er. Fíklar eru skýr mynd hins hrokafulla, haldnir sjálfsblekkingu og reyna alltaf að sannfæra aðra um eigin blekkingu. Hinn freki er sama marki brenndur, reynir að beygja aðra til fylgilags við sig. Hrokinn reynir að smækka tilveruna, einhæfa og rýra. Frekjan deyðir. Fólk tapar ávallt þar sem hrokinn stjórnar. Þar sem hrokafrekjan verður alger, hjá þeim sem hafa tapað siðferðiskennd og dómgreind, eru samferðamennirnir, makar, börn, ættingjar og vinnufélagar notaðir sem tæki til að ná dýrð, aðdáun, völdum eða fjármunum. Hrokinn er hið djöfullega í samfélaginu. Frekjan er alls staðar umhverfis okkur og líka í okkur sjálfum.

Auðmýktin – andstæða hrokans  

Hver sem upphefur sjálfan sig mun auðmýktur verða, en sá sem auðmýkir sjálfan sig mun upphafinn verða. Þetta er boðskapurinn. Þessu vill Jesús miðla okkur. Auðmýktin, hver er hún og hvað er hún? Er mögulegt að vera auðmjúkur í hinni freku samkeppni? Já, vegna þess að auðmýkt er ekki það að vera geðlaus gufa. Auðmýkt er ekki sakleysi kjánans.

Auðmýkt er andstæða frekjunnar. Hin auðmjúku eru æðrulausir höfðingjar samstöðu og lífsverndar. Hin auðmjúku gera sér grein fyrir að öll erum við jafn mikilvæg, að aðrir eru ekki tæki í eigin þágu, heldur markmið í sjálfum sér eins og bæði Jesús Kristur og siðfræði Immanúels Kants minna okkur á. Á vegi auðmýktar lærum við, að við erum ekki nafli heimsins heldur fögur og fullgild meðal annarra fagurra og fullgildra. Við lærum að við eigum rétt – en þó ekki allan réttinn ein. Við göngumst við að við erum mikilvægur hlekkur í neti veruleikans en ekki miðdepill. Við skiljum að tilveran er fjölbreytileg og margbrotin og við megum gleðjast óttalaust gagnvart því sem er öðru vísi.

Það er ekki auðmjúk afstaða að halda að maður sé neðstur alls sem er og eigi að vera þar. Það er afrakstur lélegrar sjálfsmyndar. Auðmýkt hefur ekki með tap að gera, heldur er geðstyrk viska og heilbrigð veraldarsýn.

Hin fremstu eru hógvær og vitur

Mundu eftir anda boðorðanna: Ég er Drottinn Guð þinn. Þú skalt ekki aðra Guði hafa. Þar eru skilin dregin. John Milton kenndi í Paradísarmissi að frekjan væri upphaf og forsenda annarra synda, hið djöfullega afl, sem við eigum í okkur, reynir að draga okkur á tálar, vill sannfæra okkur um að heimurinn eigi að lúta okkur. Þegar dýpst er skoðað er hrokinn uppreisn gegn Guði. Baráttan við frekjuna í okkur er því trúarbarátta þegar grannt er skoðað. Lestu Passíusálmana og þú munt nema sama boðskapinn.

Hin djúpa alvara í sögu Jesú er að veisluherrann í lífsveislunni er Guð sjálfur. Sætaröðunin er ekki af tagi Ewingpabbans, ekki samkvæmt handbók hins illa eða Furstum stjórnsnillinga (Machiavelli). Þar hrifsar enginn, þar er freki kallinn ekki í aðalsætinu. Þar eru allir menn uppréttir, tengdir og glaðir. Því þar er auðmýktin og lífsvitið. Í hvaða sæti ertu þú?

Prédikun 18. september 2016.

Lestrar 17. sunnudags eftir þrenningarhátíð, skv. A-textaröð.

Lexían Orðskv. 16.16-19

Hversu miklu betra er að afla sér visku en gulls
og ákjósanlegra að afla sér hygginda en silfurs.
Braut hreinskilinna er að forðast illt,
að varðveita sálu sína er að gæta breytni sinnar.
Drambsemi er undanfari tortímingar,
og oflæti veit á fall.
Betra er að vera lítillátur með auðmjúkum
en að skipta herfangi með dramblátum.

Pistillinn Ef. 4.1-6

Ég, bandinginn vegna Drottins, áminni yður þess vegna um að hegða yður svo sem samboðið er þeirri köllun, sem þér hafið hlotið. Verið í hvívetna lítillátir og hógværir. Verið þolinmóðir, langlyndir og umberið hver annan í kærleika. Kappkostið að varðveita einingu andans í bandi friðarins. Einn er líkaminn og einn andinn, eins og þér líka voruð kallaðir til einnar vonar. Einn er Drottinn, ein trú, ein skírn, einn Guð og faðir allra, sem er yfir öllum, með öllum og í öllum.

Guðspjallið Lúk. 14.1-11

Hvíldardag nokkurn kom Jesús í hús eins af höfðingjum farísea til máltíðar, og höfðu þeir gætur á honum. Þá var þar frammi fyrir honum maður einn vatnssjúkur. Jesús tók þá til máls og sagði við lögvitringana og faríseana: „Er leyfilegt að lækna á hvíldardegi eða ekki?“ Þeir þögðu við. En hann tók á honum, læknaði hann og lét hann fara. Og Jesús mælti við þá: „Nú á einhver yðar asna eða naut, sem fellur í brunn, mun hann ekki óðara draga það upp, þótt hvíldardagur sé?“ Þeir gátu engu svarað þessu.

Jesús gaf því gætur, hvernig þeir, sem boðnir voru, völdu sér hefðarsætin, tók dæmi og sagði við þá: „Þegar einhver býður þér til brúðkaups, þá set þig ekki í hefðarsæti. Svo getur farið, að manni þér fremri að virðingu sé boðið, og sá komi, er ykkur bauð, og segi við þig: ,Þoka fyrir manni þessum.’ Þá verður þú með kinnroða að taka ysta sæti. Far þú heldur, er þér er boðið, og set þig í ysta sæti, svo að sá sem bauð þér segi við þig, þegar hann kemur: ,Vinur, flyt þig hærra upp!’ Mun þér þá virðing veitast frammi fyrir öllum, er sitja til borðs með þér. Því að hver sem upp hefur sjálfan sig, mun auðmýktur verða, en sá sem auðmýkir sjálfan sig, mun upp hafinn verða.“

Hvað bregst fólk við þegar það lendir í lífsháska, t.d. fellur í ískaldan sjó og enginn bátur eða bjarghringur nærri? Ég hef hlustað á fólk lýsa viðbrögðum sínum. Og svo er líka æpt upp í himininn um hjálp.

Lífsópin

Hvað gerir flughrætt fólk þegar það lendir í flugdýfum í óveðri. Ég lenti einu sinni í rosalegu þrumuveðri yfir New York. Eldingar skáru myrk skýin og skruggurnar voru skelfileg nornaöskur. Um tíma var þögn farþeganna alger, nánast eins og í grafhýsi. Engar vélar lentu vegna óveðursins og flugvélin varð að bíða í risastórum flugstrokk yfir borginni. Allar vélarnar hringsóluðu og hentust til og tóku dýfur í öskrandi veðrinu. Þá ærðust nokkur af skelfingu og æptu í verstu kviðunum. Lífsþorstinn, lífsþráin spratt fram með miklum krafti.

Hvað gerir fólk þegar börnin veikjast og eru við dauðans dyr? Ég átti einu sinni dreng á vökudeild sem barðist fyrir lífi sínu. Og nokkur önnur voru á deildinni sem ekki var vitað hvernig reiddi af. Við, foreldrarnir, gengum um stjörf af ótta og bænirnir hrísluðust upp í hvelfingu himinsins. „Guð minn góður gefðu drengnum mínum líf.“ „Guð minn góður hjálpaðu stelpunni minni – ekki taka hana.“

Hvað gerir þegar þú þegar erfiðleikar steðja að þér og þú lendir í óskaplegum aðstæðum sem reyna á þrek, aðstæður, vit, þolinmæði og þrautsegju. Stundum verður álagið lamandi og fólk biður um að þessu megi linna og það geti komist út úr vandanum.

Hvað gerir þú þegar heilsan bilar? Ég hef horft í augu margra sem berjast við krabbamein. Ég bið fyrir mörgum sem eiga við skelfilegan heilsufarsvanda að etja. Hér í kirkjunni er m.a.s. bænastund í hverri viku – á þriðjudögum – þar sem beðið er fyrir veiku fólki. Á ögurstundum reynir á þroska fólks og hver er andleg festa þess. Og um hvað biður fólk? Lækningu, að verkir, mein læknist og að sjúkdómar víki. Fólk vill heilsu, gott líf.

Í hvaða aðstæðum leið þér verst? Hvenær var mest reynt á þig? Hvað gerðir þú þá? Hvernig brástu við? Baðstu annað fólk um hjálp? Hrópaðir þú til guðlegra máttarvalda? Trúir þú að frá Guði sé einhverja hjálp að fá?

Miskunna þú oss

Þessar spurningar, hugleiðingar og minningar eru til að ramma texta dagsins. Jesús var á ferð. Hann var við n.k. endimörk heimsins, þ.e. við samversku landamærin þar sem sómakærir fóru helst ekki. Og við þessi lífsmörk voru menn í lífshættu, tíu líkþráir menn alsettir sárum. Þeir voru menn sem allir forðuðust því sjúkdómur þeirra var hryllilegur og smitandi. Og líkþrá dró menn til dauða. Sjúkir menn rotnuðu eiginlega lifandi. Þeir voru því stórhættulegir, eins og geislavirkir. Fólk óttaðist þá og forðaðist þá fremur en að koma til þeirra. Þessi dauðasveit æpti til Jesú og bað hann að miskunna sér. Líkþráir menn eru sem tákn um allan vanda okkar og heimsins. Þeir æpa á hjálp af því þeir voru í lífsháska. Ekkert gat hjálpað þeim úr þessum nágreipum sem héldu fast og drógu þá niður í grafirnar hægt og örugglega. Hróp þeirra var einfalt en skýrt: „Jesús, meistari, miskunna þú oss!“ Í flestum mesum heimsins er þessi sama bæn beðin. Hún kemur frá þessum mönnum og öðrum sem kölluðu til Jesú: „… miskunna þú oss.“

Ranveruleg bæn?

Heyrum við þessi hróp? Skiljum við þau? Er þetta sem við segjum eða syngjum í upphafi messunnar bara orðagjálfur fólks sem nennir að fara á fætur á sunnudagsmorgni til að fara í kirkju? Er þetta merkingarlaus þula án blóðs, svita og tára? Þurfum við að taka glanspappírinn utan af messusetningunum? Þurfum við að þvo af okkur svolítið af slepju vanans, helgislepjunni líka? Getur verið að það gagnist okkur í vanda og lífi? Já, því allt sem er sagt og tjáð í messunni er um raunverulegt líf, um atburði í þínu lífi, tengist því sem þú ert og því sem þú upplifir. Við megum gjarnan skilja að orðin eru ekki himneska, utan við heiminn og í einhverju dauðhreinsuðu helgirými, heldur varða okkar innri mann, heilsu, samskipti, mat, hreyfingu, hlátur, áföll, flugslys, giftingar, börn – lífið í margbreytileika sínum.

Tíu líkþráir menn stóðu ekki í verklausri pásu við veginn og biðu eftir einhverri skemmtun. Þeir æptu vegna þess að lífi þeirra var ógnað, innan frá, utan frá, félagslega og trúarlega. Þó þeir stæðu þarna lifandi voru þeir samt dauðadæmdir menn. Og þeir tjáðu sín hjartans mál með orðunum: „Miskunna þú oss.“ „Kyrie elison“ eru þessi orð á grísku og til í þúsundum tónverka, kirkjutexta, bókmenntum og menningarefni. Í þessari setningu er orðuð þrá lífsins í landi dauðans. Í Biblíunni hefur miskunn verið heiti yfir hjálp sem fólki veitist til að það geti lifað. Miskunn er ekki eitthvað á himnum heldur á jörðu; varðar mat, hjálp gegn óttaefnum, hjálp í stríðum, náttúruhamförum og þegar börnin deyja, maki ferst, þegar sjúkdómar æða eða villidýr bíta. Að njóta miskunnar er að njóta lífs. Beiðnin um að verða miskunnað merkir að fólk fái heilsu, verði bjargað, fái svalað svengd maga og sálar.

Þakkarleysið

Hinir líkþráu voru á leiðarenda og hrópuðu út úr dauðadeildinni. Og þeir báðu Jesú Krist, um hjálp. Sagan er ekki um hvað eða hvernig Jesús fór að. Sagan er fremur um til hvers lífið er, möguleika í aðkrepptum aðstæðum. Sagan tjáir að Guð heyrir köll, bregst við, svarar fólki og styður það sem er gott og verndar líf. Og mennirnir fóru og í ljós kom við rannsókn að sjúkdómur þeirra var rénandi, sárin voru að gróa, þeir voru heilir. En sagan á sér skuggahlið. Við fáum við líka að vita að 90% gleymdu að þakka fyrir sig. Þeir voru svo fljótir að gleyma að aðeins 10% hópsins kom til að segja takk við Jesú Krist, sem gaf þeim lífið að nýju. Og þakklæti varðar lífsafstöðu.

Hvernig tengir þú?

Miskunna þú mér – hjálp. Það var kall dagsins. Og nú erum við búin að biðja hjálparbænina í messunni í dag. Ef þú hefur lent í lífsháska eða verulega aðkrepptum aðstæðum veistu að þú hefur þurft hjálp. Við túlkum í algeru og róttæku frelsi hvort hjálpin er smá eða stór. Ef við höfum enga trú á guðlegum mætti búumst við ekki við neinum svörum við hjálparbeiðnum. En ef við erum trúarlega músíkölsk getum við séð Guð að verki alls staðar. Mér hugnast slík nálgun betur en hin. Á sjúkrahúsum, í skólum, í samskiptum fólks, í flugvélum, í stríðum og erfiðum aðstæðum er Guð nærri. Miskunna þú – hjálp. Og Guð heyrir og við megum trúa að Guð bregðist við.

Hvernig líður þér? Hefur þú hrópað á hjálp í lífsháska? Hefur þú fengið hjálp þegar ástvinir þínir börðust við sjúkdóma og dauða? Er hjálpin sem þú fékkst sjálfsögð eða guðsgjöf?

Amen.

Hallgrímskirkja 28. ágúst.

Textaröð: A

Lexía: Slm 146

Hallelúja.

Lofa þú Drottin, sála mín.

Ég vil lofa Drottin á meðan ég lifi,

lofsyngja Guði mínum meðan ég er til.

Treystið eigi tignarmönnum,

mönnum sem enga hjálp geta veitt.

Þegar öndin skilur við þá

verða þeir aftur að moldu

og áform þeirra verða að engu.

Sæll er sá sem á Jakobs Guð sér til hjálpar

og setur von sína á Drottin, Guð sinn,

hann sem skapaði himin og jörð,

hafið og allt sem í því er,

hann sem er ævinlega trúfastur.

Hann rekur réttar kúgaðra,

gefur hungruðum brauð.

Drottinn leysir bandingja,

Drottinn opnar augu blindra,

Drottinn reisir upp niðurbeygða,

Drottinn elskar réttláta,

Drottinn verndar útlendinga,

hann annast ekkjur og munaðarlausa

en óguðlega lætur hann fara villa vegar.

Drottinn er konungur að eilífu,

Guð þinn, Síon, frá kyni til kyns.

Hallelúja.

 

Pistill: Gal 5.16-24

En ég segi: Lifið í andanum og þá fullnægið þið alls ekki girnd holdsins. Holdið girnist gegn andanum og andinn gegn holdinu. Þau standa hvort gegn öðru til þess að þið gerið ekki það sem þið viljið. En ef þið leiðist af andanum þá eruð þið ekki undir lögmáli.

Holdsins verk eru augljós: frillulífi, óhreinleiki, saurlífi, skurðgoðadýrkun, fjölkynngi, fjandskapur, deilur, metingur, reiði, eigingirni, tvídrægni, flokkadráttur, öfund, ofdrykkja, svall og annað þessu líkt. Og það segi ég ykkur fyrir, eins og ég hef áður sagt, að þeir sem slíkt gera munu ekki erfa Guðs ríki.

En ávöxtur andans er: kærleiki, gleði, friður, langlyndi, gæska, góðvild, trúmennska, hógværð og sjálfsagi. Gegn slíku er lögmálið ekki. En þeir sem trúa á Krist hafa krossfest holdið með ástríðum þess og girndum.

 

Guðspjall: Lúk 17.11-19

Svo bar við á ferð Jesú til Jerúsalem að leið hans lá á mörkum Samaríu og Galíleu. Og er hann kom inn í þorp nokkurt mættu honum tíu líkþráir menn. Þeir stóðu álengdar, hófu upp raust sína og kölluðu: „Jesús, meistari, miskunna þú oss!“ Jesús sá þá og sagði við þá: „Farið og sýnið yður prestunum.“ Þeir héldu af stað og nú brá svo við að þeir urðu hreinir. En einn þeirra sneri aftur er hann sá að hann var heill orðinn og lofaði Guð hárri raustu. Hann féll fram að fótum Jesú og þakkaði honum. En hann var Samverji. Jesús sagði: „Urðu ekki allir tíu hreinir? Hvar eru hinir níu? Urðu engir til þess að snúa aftur að gefa Guði dýrðina nema þessi útlendingur?“ Síðan mælti Jesús við hann: „Statt upp og far leiðar þinnar. Trú þín hefur bjargað þér.“

 

Á sunnudegi, á miðjum vaxtartíma sumarsins, – þroskatíma – er í textum kirkjunnar vakin athygli á því sem gæti hindrað þroska – falsinu, lyginni og þeim sem fara með lygar! Ekki til að við lærum að ljúga heldur til að þjálfast í sannleikanum sem fer betur með fólk en það sem í skugganum býr. Lygi er nærri okkur. Hún nærist í myrkrinu, er útúrsnúningur og afbökun, alltaf eitthvað hálf, læðist í skugganum, laumar sér í pólitík, í einkalíf og einnig trú. Lygin er boðflenna á fundum fólks og í samtölum. Viljum við það?

Fals – login

Lygin er víða, hún selur fólki falsaða miða á landsleiki. Lygin ekur vörubíla inn í mannmergð saklauss fólks í Nice. Lygin skapar glundroða og réttarmorð í byltingarsamfélögum. Lygin upphefur sig á kostnað annarra. Lygin brenglar verleikasýn fólks og leiðir það til glæpa og voðaverka. Lygin prangar inn á fólk hlutum í stað dýpri gæða. Lygin er á fullu í pólitík nær og fjær. Lygin ruglar gildi þín og æsir þig til að elta tíbrá í stað þess að iðka sannleika og leita lífshamingju.

Lygin spinnur ekki aðeins vef sinn á einkasviðinu heldur einnig í almannarýminu. Lygin nær oft að brengla og brjála stofnanir, þjóðir og samfélög. Hundruðir milljóna fólks hafa dáið á aðeins einni öld vegna þess að lygin stýrði för. Stofnanir brenglast þegar lygin nær valdatökum.

Í norskri stjórnsýslu er reiknað með að allt að þrjú prósent yfirmanna geti verið siðlausir. Slíkir menn valda skaða og fólki mikilli þjáningu. Báðir fulltrúar í forsetakjöri í Bandaríkjunum eru vændir um óheilindi. Franski utanríkisráðherrann sagði í vikunni að Boris Johnson, hinn nýji utanríkisráðherra Englendinga sé lygagosi. Ruth Bader Ginsburg, sem er dómari við Hæstarétt Bandaríkjanna, hélt líka fram í vikunni að Donald Trump væri loddari. Allir sem fylgjast með stjórnmálum og þjóðmálum vita að sumir forystumenn ljúga purrkunarlaust. Lygi er oft haldið stíft fram þegar ná skal ákveðnni niðurstöðu eða til að verja stöðu flokka eða hagsmuna. Og það merkilega er að rannsóknir sýna að þegar lygaherferðir dynja á fólki í fjölmiðlum er flóknara og erfiðara fyrir fólk að varast lygarnar en trúa því einfaldlega sem haldið er fram. Jafnvel skarpasta og gagnrýnasta fólk lætur blekkjast.

Machiavelli ráðlagði mönnum í því slæga riti Furstanum að beita aldrei valdi ef hægt væri að ná sama markmiði með prettum. Mörg telja það stjórnkænsku að segja aðeins hálfsannleik ef allur sannleikurinn er óþægilegur. Það er þessi skelfilega mannsýn, þjóðfélagssýn og gervisiðfræði, sem hefur magnað spillingu og valdið óréttlæti, hryllingi og stríðum.

Grunnreglur, megindyggðir, eru nauðsyn heilbrigðs samfélags. Gott og farsælt mannlíf verður ekki byggt á lygi. Hálfsannleikur spillir. Við ættum að gjalda varhug við öllum sölumönnum glansveraldar, hvort sem þeir ætla að selja okkur vöru, pólitíska stefnu eða trú. Hvorum megin ertu, hvað viltu?

Gosi

Dr. Jakob Jónsson þjónaði Hallgrímssöfnuði yfir þrjá áratugi og lengur en nokkur annar prestur. Hann var glaðsinna og hnyttinn. Mér þótti eftirminnilegt að hann vitnaði á nokkrum fundum okkar og í einu bréfinu til ritverks Carlo Collodi sem heitir á frummálinu Pinocchio. Það er sagan um Gosa. Gosi var þeirrar nátturu að nefið á honum lengdist þegar hann sagði ósatt. Sagan er m.a. kennslusaga hve lygi fer illa með fólk og sannleikurinn gagnast lífinu best. Börnin skilja vel að skrökva er ljótt. Þau vita að við þurfum að vanda okkur til að við afskræmumst ekki og töpum mennskunni.

Er Gosasaga bara fyrir 19. og 20. öld? Nei, hún á við um fólk á öllum öldum því lygin læðist að okkur, vill inn í okkur og stjórna okkur. Vegna þess að lygin er svo víða í stofnunum og samskiptum erum við öll í stöðugri sannleiksglímu. Hið mikilvæga er að gera okkur grein fyrir að þegar við látum af lyginni verðum við mennsk. Lygin eyðileggur hið mennska en sannleikurinn eflir lífið. Því er óendalega mikilvægt og nytsamlegt að staldra við og spyrja: Leitar lygin inn í þig – eða býr Gosi jafnvel innan í þér? Laðast þú að blekkingum? Segir þú sögur sem ekki þola ljós sannleika? Lætur þú ljúga að þér? Lýgur þú að öðrum? Ertu Gosi?

Hið jákvæða og rétta

Hið illa elur illt en ekki gott, hið góða elur gott en ekki illt. Slagorð verslunarinnar Silla og Valda var úr Fjallræðunni og texta dagsins: Af ávöxtunum skuluð þér þekkja þá. Jesús var ekki að tala um epli, appelsínur, krækiber, ástaraldin og bláber – heldur um tengslin við Guð, kærleika til manna og trúmennsku til gilda. Þar greinir á milli þeirra sem segja satt og lygaranna. Falsspámenn eru öll sem smækka sannleikann og brengla veröldina. Þegar dýpst er skoðað búa falsspámenn í okkur öllum. Sr. Heimir Steinsson, annar merkur íslenskur guðfræðingur, skrifaði eitt sinn: „Í mér býr fól“ og talaði þar fyrir hönd okkar allra. Gosinn er ekki í hinum eða stjórnmálamönnum. Gosi býr í mér og þér og reynir að umbreyta okkur og aflaga.

Erkimynd mennskunnar – Jesús Kristur

Andstæða Gosa, fúlmenna veraldar – okkar allra – er Jesús Kristur. Jesús faldi aldrei sannleikann, dró aldrei undan og sagði alltaf satt. Því var hann elskaður og varð í vitund og trú fólks sannleikurinn sjálfur. Hann var ekki uppfullur af sjálfum sér og eigin dýrð heldur tengslum við Guð. Í samskiptum hafði Jesús alltaf velferð annarra í huga, fegurð þeirra, frelsi og reisn. Erindi Jesú var ekki að banna heldur opna, ekki að benda á hið neikvæða, heldur beina sjónum að hinu mikilvæga. Jesús minnti á að sum þeirra sem þykjast vera hans vinir, boðberar og málsvarar eru svikarar.

Tilraun um sannleikann

Gosar tímans hafa gert atlögur að öllu því mesta og besta í veröld manna og náttúru. Styrjaldir síðustu aldar voru hluti þess gjalds sem greiða varð fyrir mistök og rangan mannskilning. Ein síðasta tilraunin hefur varðað eðli hins sanna. Post-módernísk afstaða, sem litað hefur margt í menningu heimsins síðustu ár, hefur kennt að sannleikurinn væri brotkenndur og afstæður. Ekki væri til neitt sem væri algilt og því væru forsendur skilnings og lífs fremur að leita í einstaklingum og upplifunum þeirra en því sem væri handan tímans og sammannlegt. Þessi afstaða hefur síðan litað neysluhyggju og sjálfshyggju, að fólk er upptekið af eigin þörfum, upplifunum og algildi eigin langana. Í þessari brotkenndu afstöðu til veraldar, sjálfs og sannleika hefur orðið hliðrun í veruleikaafstöðu fólks miðað við það sem áður var kennt. Það eitt hefur orðið mikilvægt sem “mér” þóknast. Sannleikurinn, dyggðir og gildi hafa því mátt liggja í þagnargildi og verið hunsuð. Þetta má greina í þöggun í pólitík, í menningarmálum, viðskiptum og fjölmiðlum.

Líður þér ekki betur með fólki sem segir satt, jafnvel þó sannleikurinn sé þungbær? Skapast ekki traust þegar þú veist að allt er heilt og þú ert ekki leiksoppur eða fólk reynir að nota þig?

Getur traust lifað þar sem lygin dafnar? Nei, aðeins þar sem sannleikurinn ríkir, dafna heilindi og traustið vex.

Gosa, nei takk. Sannleikann, já takk.

Amen.

Hallgrímskirkja 17. júlí, 2016

8. sunnudag eftir þrenningarhátíð.