Greinasafn fyrir flokkinn: Greinar og pistlar

113 pistlar SÁÞ eru inn á tru.is og aðgengilegt á slóðinni trú.is. Þá var talsvert af pistlum einnig á sigurdurarni.annall.is Sá vefur er nú lokaður.

Greinar og pistlar

Guðsmynd Vídalínspostillu

Verið velkomin til þessar fræðslusamveru Talað um Guð. Hallgrímskirkja er dásamlegt hús til að tala við Guð og líka vettvangur til að tala um Guð. Í síðustu viku var fjallað um guðsmynd Hallgríms Péturssonar. Þar kom fram að Hallgrímur hefði uppteiknað guðsmynd sem túlkuð var með áherslu á hinn líðandi konung. Kenning Hallgríms var hin ágústínska-lutherska hefð sem er dramatísk guðfræðihefð með áherslu á baráttu góðs og ills. Sá Guð sem Passíusálmar túlka er ekki Guð hátignar, fjarri lífsbaráttu manna í þessum heimi – heldur þvert á móti Guð sem lætur sér annt um veröldina, sköpun sína, að Guð kemur sjálfur – gefur eftir hátign sína og konungvald og kjör manna verða kjör hans í heimi. Hann er kaghýddur eins og Halldór Laxnes komst að orði. Jón Vídalín tók við af Hallgrími. Hann virti Hallgrím mikils, vitnaði til hans og notaði kveðskap hans við upphaf postillunnar. Gef þú að móðurmálið mitt, minn Jesú þess ég beiði, …

En Jón Vídalín lifði á öðrum tíma en Hallgrímur. Hann var ekki skáldið og prestur í sveit heldur kirkjuleiðtoginn, fræðimaðurinn og pólitíkus. Hvernig skyldi Jón Vídalín túlka og hver er munur hans og Hallgríms? Að því verður vikið en líka síðar í þessari röð fræðslusamvera.

Vídalínspostilla og Guð

Jón Þorkelsson Vídalín var maður tveggja alda. Hann fæddist á Görðum á Álftanesi að 21. mars árið 1666 og lést ofan Þingvalla á leið vestur á Snæfellsnes 30. ágúst árið 1720. Hann var og er einn af ræðusnillingum Íslands. Postilla hans er höfuðverk í ræðusöfnum Íslendinga og sýnisbók um list mælskufræði. Prédikanir hans voru lesnar í heimahúsum þjóðarinnar á helgidögum. Efni bókarinnar varð því kunnugt fólki. Eldibrandar og elskuyrði Vídalíns flugu og kveiktu bál í hugum, sókn til réttlætis og ástar til manna og Guðs. Mörgum þótti Jón Vídalín kjöftugur. Hann kunni jú vel fræðin og barokk varð að list fagurkerans, hugsuðarins, guðfræðingsins, baráttumannsins og guðsþjónsins. Í skólaskorti tíðarinnar varð þessi mikla bók ekki aðeins þekkingarbrunnur heldur var hún lestrarnámsbók þúsunda. Sum notuðu bókina til að stauta, önnur fylgdust með texta þegar lesið var og margar kynslóðir Íslendinga lærðu að hugsa með höfundinum. Jón Vídalín hafði gífurleg áhrif í tvær aldir. Nú eru meira en þrjú hundruð ár frá dauða hans við Biskupsbrekku norðan Þingvalla en erindi hans er ekki tæmt. Það er bergmál frá Vídalínspostillu í íslenskum bókmenntum og menningu.

Guðsmyndir

Trúarreynsla fólks er fjölbreytileg og svo hefur verið um allar aldir. Guðsreynsla fólks litast af persónugerð, hefðum sem fólk hefur verið alið upp í og lifir við. Svo skiptir kyn, aldur og reynsla líka máli. Sumir telja sig upplifa guðsáhrifin skýrast í náttúrunni. Aðrir verða fyrir sterkri blessunarreynslu sem breytir lífsafstöðu. Enn aðrir eru tilbúin að láta túlkunarkerfi og hóp móta sig og þar með trúarskilning. Hver er Guð og hvernig er hægt að tala um Guð? Hefur einhver skilið Guð? Við þær spurningar hafa trúmenn glímt, vitandi að skynsemi manna og skynjun eru takmörkuð. Við erum ekki alvitur og því er guðfræði okkar ekki og verður aldrei fullkomin lýsing Guðs. Við þekkjum okkur sjálf ekki fullkomlega, undirvitund okkar eða hræringar líffæranna. Við þekkjum ekki algerlega tilfinningar og hugsun maka eða barna okkar. Ef við þekkjum ekki sjálf okkur og fólkið okkar getum við ekki haldið fram að við þekkjum Guð fullkomlega.

Við notum gjarnan líkingar þegar við tölum um Guð. Við tölum um Guð sem ljós eða sem ást. Guði er lýst sem konungi, föður, dómara eða móður. Í Biblíunni er ríkulegt líkingasafn um Guð sem trúmenn í þúsundir ára hafa notað, endurunnið og bætt við. Trúmenn slípa stöðugt nýjar líkingar sem hæfa hverri samtíð til að nálgast eða tjá Guð, opna nýjar æðar skilnings og tilbeiðslu. Líkingar eru börn hvers tíma, sterkar líkingar daprast og veiklast í umróti menningar og sögu. Jafnvel líkingar um Guð hverfa ef þær ná ekki að kveikja ljós trúar, skilnings og tilbeiðslu. En þó líkingar eða lýsingar á Guði daprist eða deyji jafnvel veiklast Guði ekki þar með – heldur breytist trúar- og guðstúlkunin. Mannfólkið heldur áfram að þrá Guð þótt guðslýsingarnar breytist. Guðstrú er alls konar.

Vídalín og líkingarnar

Þá að postillunni. Jón Vídalín sagði margt um Guð. Hann var sér vel meðvitaður um orð og hugtök sem hann batt saman í samfellda mynd af guðdóminum. Vídalín var vissulega trúarrisi en líka barn síns tíma. Hann gaf sér ákveðnar forsendur um baráttu góðs og ills og hagnýtti sér hinar lúthersku guðfræðihugmyndir. Í prédikun Jóns Vídalíns á boðunardegi Maríu segir og málfarið er rótsterkt og vel kryddað. Látið ykkur ekki bregða:

„Ó, minn Guð, hvað er þó maðurinn þess, að þú minnist hans (Ps. 8). Þegar ég hugleiði þetta, þá smeltist mitt hjarta í mér út af blygðan, að soddan ein skelfileg hátign, hann gjörir sendiför ofan af sínu hásæti til vor dauðra hunda, til vor syndugra orma, þar vér skriðum í leirveltu þessari, og má hér af þessa sendiför meiri öllum velgjörðum kalla, þótt ekkert annað væri. En hvílíkur er nú þessi boðskapurinn? Það sýnir oss fyrst kveðja engilsins við Guðs móður: Heil sért þú, náðarfulla. Drottinn er með þér, blessuð sért þú á meðal kvenna.”[1]

Í þessum texta sjáum við eitt dæmi um að Jón Vídalín slengir saman hinum mestu andstæðum. Raunar kunni hann þá list til fullnustu að sauma að tilheyrendum sínum og lesendum með hjálp alls konar mælskutrixum og gera mönnum ljóst að staða þeirra væri hin háðuglegasta. Hvaða erindi á konungur himins í ormagryfju manna?

Rannsóknarsagan

Aðeins um rannsóknarsöguna og hverjir hafa rannsakað kenningu postillunnar. Margir hafa skrifað um hana og reynt að greina einkenni hugmynda Jóns og hugsana. Magnús Jónsson, prófessor og síðar alþingismaður, ritaði Vídalínsgrein í Eimreiðina árið 1920. Magnús taldi að styrkur Vídalíns hafi verið næmni á krókaleiðir hins illa í mannlífinu.[2] Páll Þorleifsson, prestur í Axarfirði og faðir fjölda þjóðkunnra systkina, hélt fram í inngangi að 1945-útgáfu postillunnar að Vídalín hefði lagt áherslu á dyggðir og sjálfsrannsókn manna.[3] Jón Helgason biskup hélt fram í kirkjusögu sinni að hin miklu skaut í kenningu Vídalíns væri skelfing syndarinnar og dýrð náðarinnar og því væri nauðsyn á afturhvarfi mannsins. Trúin hefði verið aðalatriði fyrir Vídalín en hann hann hefði ekki gert kenningu sem slíka að höfuðmáli heldur hvernig hún birtist í lífi manna.[4] Þá taldi Jón Helgason að kenning Vídalíns væri ekki Kristsmiðlæg. Sá eini, sem ritað hefur heila fræðibók um Vídalínspostillu er Arne Möller, danskur prestur og fræðimaður. Hann fullyrti að trúarhugtak Vídalíns hafi fyrst og fremst verið vitsmunalegt. Jón Vídalín hafi lagt áherslu á að menn ættu að þekkja rétta útlistun boðorðanna. Þessi vitsmunalega trúartúlkun hafi leitt til þess að Jón Vídalín hafi fallið aftur til kaþólsku og prestaáherslu með lögmálsskilningi á sakramentum, skriftum, eiðum og iðrun.[5] Áhersla Jón Vídalíns hafi verið á rétta hegðun, praxis pietatis, en ekki á trúarinnileika. Safnaðarlíf í hefðbundinni merkingu verði því útundan.[6] Þá sé kirkjutúlkun Vídalíns á villigötum klerkavæðingar. Í stað trúar safnaðar sé öll áhersla á prestinn og kirkjustofnuninni.[7] En mín skoðun er að Arne Möller hafi mislesið allt of margt. Aðferð Arne Möller var að finna út hvaða rit Jón Vídalín notaði og með því að úrskurða hvaða bækur voru Vídalín aðgengilegar hafi hann talið sig getað sýnt fram á hver væri kenning postillunnar. Sem sé að Jón Vídalín hafi ekki verið frumlegri höfundur en svo að hann hafi lotið fyrirmyndum í ósjálfstæðri hlýðni. Möller komst t.d. að þeirri niðurstöðu að bók sem Jón Vídalín hafði þýtt áður, enska ritið On the whole Duty of Man, hafi skilað til postillunnar hlýðniáherslu, siðvendni, löghyggju og vitsmunalegu trúarhugtaki.[8] Samfara þessu telur Arne Möller að Jón Vídalín sé eiginlega ekki lúterskur guðfræðingur heldur sé trúarhugtak hans og predikun fremur af ætt kalvínisma.[9] Með leit að ritgrunni sýnist mér að Arne Möller hafi rekið af leið og aðferð hans sé beinlínis röng. Túlkun hans var of einföld.

Gunnar Kristjánsson og Mörður Árnason sáu um glæsilega útgáfu Vídalínspostillu Máls og Menningar og Bókmenntastofnunar HÍ árið 1995. Það var finmtánda útgáfa postillunnar frá upphafi. Í ítarlegum formála fer Gunnar yfir rannsóknarsöguna og dregur vel saman og af þekkingu bókmenntagreinandans. Hann fer yfir guðfræðisöguna frá Lúther, áhrif barokksins, náttúruvá á íslandi, t.d. að þriðjungur þjóðarinnar féll í bólusótt í upphafi átjándu aldar og þar á meðal einkadóttir Jóns og þeirra hjóna. Ég mæli með grein Gunnars. Hún fljótlesin og skrifuð af þekkingu og yfirvegun. Mörður skrifar vel um málfar og málfræðina. Ég skrifaði á sínum tíma talsvert um Vídalínspostillu í doktorsritgerð minni. Gunnar nýtir þá vinnu m.a. í formála sínum. Sumt af þessu efni er aðgengilegt á heimasíðu minni. Aukinn áhugi virðist vera á verkum Jón Vídalín. Nýlega kom t.d. út bók Torfa Hjaltalín Stefánssonar um Jón Vídalín. Það er vel að sem flestir komi að verkum. Það er komin tími á að sem flestir leggi saman í fræðaþing um hann – kannski á næsta ári en þá eru þrjú hundruð ár liðin frá annari útgáfu postillunnar.

Til að opna og skýra prédikun Vídalínspostillu og draga fram einkenni hennar er mikilvægast að gaumgæfa inntak trúarhugmyndanna sjálfra í postillunni og sérstaklega Guðshugmyndirnar. Þegar skoðaðar eru guðslíkingarnar kemur vel í ljós af hverju Jóni Vídalín er tíðrætt um ákveðna þætti en aðra síður. Þá skýrist einfaldlega einnig hvers vegna mannhugsun hans er með ákveðnu móti og hvernig hann talar um Jesú Krist, um heilagan Anda og þann heim sem menn byggja. Mín skoðun er sú, að greining á guðslíkingum nái best að opna og skýra hugmyndir postillunnar og Jóns Vídalín.

Baráttan við hið illa

Höfðingi heimsins, satan, er sem flaðrandi en þjófgefinn hundur segir sveitamaðurinn Vídalín glottandi. Forsendur og samhengi guðsímyndar Vídalínspostillu er hið altæka eða kosmíska stríð sem Guð á í gegn valdi hins illa. Jón Vídalín fylgir Marteini Lúther um djöfulstjáningar. Hvorugur taldi sig þess umkomin að skilgreina vald hins illa og hvorugur taldi að vald satans væri jafnmikið valdi Guðs. Þeir aðhylltust ekki þá frumspekilega tvíhyggju að til væru tvö jafnstæð máttarvöld. En báðir aðhylltust hins vegar siðferðilega tvíhyggju að tvö völd tækjust á, annað væri gott en hitt vont. Satan er ekki skilgreindur sem hlutlaust, sjálfstætt afl heldur túlkaður í ljósi þeirra árása sem vonskan gerir á Guðsríkið. Vald satans er afvegaleitt vald Guðs og jafnframt afskræming þess valds. Atferli satans felst í því að reyna að brengla hina góðu skikkan skaparans og þar með veikja vald Guðs. Eins og Lúther lagði Jón Vídalín áherslu á hinn innri mann og trúnað hans. Vídalín fjallar ekki aðeins um einstaklinginn, innræti hans og tiltrú heldur beinir sjónum ekki síður að hinni félagslegu vídd. Maðurinn er ekki eyland. Áherslan í samfélagsmálum er sú að menn eigi fyrst og fremst að efla velferð náunga sinna bæði hvað varðar efnisleg gæði sem og andleg. Vídalín leggur áherslu á að efnisleg gæði séu ekki einráð heldur séu andlegum gæðum samfara. Þeir sem ekki trúa á Guð sýna vantrú sína í verki og snúa óhjákvæmilega baki við hinum hrjáðu og smáðu í heiminum.

Gegn valdi hins illa stendur Guð ávallt. Guð verður í baráttunni hinn snjalli herforingi. Vídalín undrast jafnvel, að Guð skuli ekki nú þegar vera búinn að setja krók á nasir andskotans (166)! Árás Guðs á ríki myrkursins var gerð með komu Jesú Krists. Hann vann sigur.

Stórkonungurinn

Tími Jóns Þorkelssonar Vídalín var konungatími. Einveldistíminn hófst formlega um það leyti sem hann fæddist. Jón Vídalín, fyrrum hermaður í her Danakóngs, nálgaðist veröld og vald með skilningi stríðsmannsins. Hann vissi að stríð væri ekkert gamanmál og áleit heiminn vera orrustuvöll stríðandi herra. Hann var raunsær á eigin breyskleika og sá vel mein samfélagsins. Sá Guð sem hann trúði á og talaði við vildi frið, hamingju manna og barðist við illskuöfl. Í ljósi styrjaldar milli Guðs og Satans er sú mynd, sem Vídalín dregur upp af Guði mótuð af því samhengi. Raunar má segja að stríð liti alla þætti í postillunni. Vídalín notar gjarnan líkingar um Guð sem tengjast baráttu. Þegar dregnar eru saman helstu ímyndir Vídalíns um Guð kemur eftirfarandi í ljós.

Í fyrsta lagi er Guði lýst sem konungi og raunar er það ímyndin af stórkonungi sem Vídalín notar. Þetta er ráðandi guðsmynd postillunnar.

Í öðru lagi er Guði lýst í líkingu löggjafa, sem er að mínu viti stuðningslíking í postillunni og túlkur konungsímyndarinnar. Guð hefur skýran vilja og setur lög bæði við stofnun ríkis síns en bregst einnig við sem góður stjórnandi við þeim aðstæðum sem upp koma og ávallt í samræmi við eðli og markmið ríkis síns.

Í þriðja lagi er guði lýst í mynd dómara sem hefur allt vald til að skera úr öllum málum. Guð hefur vald til að dæma mönnum og sköpun sinni kjör og örlög með hliðsjón af velferð einstaklinga en einnig með baráttu við hið illa í huga. Dómaralíkingin virðist vera í eðlilegu samhengi við konungsímyndina og jafnframt stuðningslíking.

Í fjórða lagi er Guði lýst sem hinum snjalla herstjóra sem er konungur í stríði. Guð fer fyrir sínum mönnum en þarfnast þeirra jafnframt til að ríkið liðist ekki í sundur og óvinurinn nái þeim völdum sem honum ber ekki og má ekki hafa.

Í fimmta lagi er Guði lýst í mynd húsbónda eða húsföður, sem jafnframt er í samræmi við konungslíkinguna og tengd hinum líkingunum. Guð sem alfaðir er bæði miskunnsamur og góður og vill sköpun sinni vel. Því er honum eiginlegt að skikka sköpun sinni kjör. Þessu tengt er handleiðsluáhersla postillunnar. Sem góður konungur og faðir gefur Guð allar þær gjafir sem skepna og menn þarfnast, mettar sem umhyggjusamt foreldri, gefur ráð, hlustar vel og skilur og veitir það sem menn þarfnast. Þrátt fyrir hátign sína er Guð þolinmóður og miskunnsamur en einnig agandi og tyftandi.

Þú stóri konungur allrar veraldar

Bæn Vídalíns fyrir predikun dregur fram með sláandi móti tilfinningu og trúnaðartraust hans til konungs himinsins. Bænir eru sem ljóð og skyldi ekki lemstra með oftúlkun og bókstafslestri. Orðalagið er mótað af tilbeiðslu og trúnaðartengslum. Við lestur bænar er vert að setja sig í spor trúmannsins í kirkju, fella varnir og klæði rökhyggjunnar. Í bæn Vídalíns er það hinn smái sem lýkur upp munni gagnvart þeim sem allt er:

„Þú stóri konungur allrar veraldar, sem býr í því ljósi, er enginn fær til komist. Vér syndugir ormar skríðum á þessari blessaðri stundu upp úr voru dufti fram á skör þinna fóta til að friðmælast við þína guðdómlega hátign, er vér með saurugum verkum og illgjörðum vorum svo þráfaldlega móðgað höfum allt í frá barnæsku vorri. En æ oss, drottinn. Vér erum svo vanmegna undir byrði syndanna, að þegar vér girnumst að lyfta oss upp í hæðirnar til þín, þá draga vor eigin saurindi oss niður aftur. Þú hefur að sönnu fyrigefið oss margar syndir og sparað oss mitt í þeim allt á þennan dag, en vort hjarta skelfur í oss og kvíðir við þínu stranga réttlæti, nær vér til þess hugsum, að vér þverbrotnar manneskjur höfum svo langsamlega forsmáð þína miskunnsemi og sjálfir ónýtt svo marga kvittun vorra synda, er vér þegið höfum, með þverúðarsamlegri iðkun sömu glæpa og illgjörða. Hvert skulum vér þá flýja undan þinni hendi? Þú uppfyllir bæði himin og jörð, en þín miskunnsemi er eins stór og þú sjálfur. Hún hefur öllum þeim vel gefist, sem hennar með bljúgu hjarta og sundur knosuðum anda leitað hafa…  …. Lát einn glóandi anda brenna upp allt sorp annarlegra þanka úr voru hjarta, sem er þitt musteri, svo þín orð fái rúm þar inni. Lát oss ekki heyra það svo í dag, að það fordæmi oss á síðasta degi, heldur gef, að það verði eftirlæti sálna vorra. Lát þess sætleika burt drífa allt tómlæti og gáleysi frá oss, svo vér varðveitum það í góðu og siðsömu hjarta… …Amen.“ (4)

Í ljósi þessarar mjög ákveðnu stórkonungsbænar er eðlilegt að búast við prédikunarefnið og hátignarræða sé keimlík í postillunni. Lútherskir guðfræðingar hafa virt mörk hugsunar og þar með löngu á undan Immanuel Kant og upplýsingunni forðast frumspekilegar lýsingar á Guði og í þeim efnum er Jón Vídalín engin undantekning. Hann reynir ekki og treystir sér ekki til að lýsa Guði nákvæmlega. Vídalín telur enga möguleika á því að skoða Guð með augum hlutleysisins. Aðeins augu trúarinnar sjá Guð. Engin opinberun hefur orðið á heild Guðs svo takmarkaður maður geti skilið. Það eitt er skiljanlegt sem Guð hefur valið að gera opinbert og það verður ekki metið án jákvæðrar afstöðu til Guðs.

Í Vídalínspostillu sem og öðrum guðsorðabókum og guðfræðiritum fyrri alda er Guði lýst sem ásýnd eða ásjónu sem snýr að mönnum. Guð verður aðeins lifaður í tengslum við upplifanir í lífi og heimi. Guðsreynsla er tengd lífsreynslu manna. Um Guð er talað í ljósi þeirrar skynjunar sem menn hafa orðið fyrir. Vídalín talar vissulega um Guð með hefðbundnu móti. Hann aðhyllist helstu kenningar kirkjunnar, t.d. þrenningarkenninguna og hefðbundna Kristsfræði. Sá Guð sem Vídalín trúir á og túlkar er Guð himins og jarðar sem er valdur veraldar og allt vald ber. Hann stjórnar öllu og allt er sköpun hans. Því skyldi hver skepna tilbiðja Guð.

Myndmálið um Guð er ríkulegt í postillunni og þjónar því markmiði að upphefja og hylla Guð, tryggja vald Guðs og mikla hátign sem best. Sjónrænar lýsingar eru algengar. Guð býr í ljósi og er ljós (4, 273). Guði er einnig lýst sem eyðandi eldi, ógnarlegum sem og dýrlegum. Guð býr í dýrðarljóma sem enginn færi komist til af sjálfsdáðum. Guð er hreinleiki sem ekkert saurugt þolir við hástól sinn. Guð býr í hátignarsal og frá honum verður ekki flúið því hátign hans felur jafnframt í sér yfirlit og nærveru (200, 273). Tengt hátign eru síðan hinar hefðbundnu guðfræðilegu lofsyrði og elskutjáningar um alvitund Guðs, almætti, eilífð, ómælanleika og hversu Guð sé meiri elska og undur en það sem við menn skiljum og skynjum.

Guð – skapari og löggjafi

Guði er gjarnan lýst í Vídalínspostillu sem viljaveru, sem bæði ákvarðar gerð og eðli sköpunar en einnig sem löggjafa. Vilji Guðs er ofar öllu í krafti tignar og forræðis Guðs. Menn hafa að sjálfsögðu rétt til viðbragða og skapa sér eigin örlög. En þegar grannt er skoðað er kenning postillunnar sú að mönnum sé fyrir bestu að hlíta vilja og skikkan Skaparans. Vídalín kennir að Guði skapi aðeins það sem er gott og nytsamlegt. Allt sem menn þiggja af Guði er til góðs (86). Guð skapar bæði himin og jörð og veitir öllu lífi þau gæði sem þörf er á til hamingjuríks lífs, líkama, önd, ráð, skilning, elsku, fæðu, fögnuð og alla saðningu manna og skepnu. Markmið sköpunar er friður milli Guðs og manna. Vídalín telur þennan frið mikilvægari en frið milli manna (57). Öll skikkan í heiminum er Guðs gjöf, foreldrar og samfélagsskipan. Við eigum því að hlýða foreldrum og vera sönn í samfélagi (138). Guð mun ekki láta af að útdeila mönnum gæðum og mætti. Guð mun ekki þreytast þótt menn verði örmagna og ekki verða snauður þó menn verði uppiskroppa. Guð mun að lyktum bjóða mönnum til veislu með sér á himnum (134, 167, 260).

Svo er það með frelsi konungsins á öld einveldisins. Vídalín minnir á að enginn konungur er bundinn af lögum sem hann hefur sett. Konungum er heimilt að rétta lögin og endurskoða með hliðsjón af nýjum aðstæðum þó menn séu bundnir af þeim. Lög Guðs tengjast hinum hulda vilja sem maðurinn fær ekki skilið en Guð skilur (213). Þar sem Guð er vitur stjórnandi veit Guð hvað mönnum er fyrir bestu (235). Í orði sínu hefur Guð opinberað vilja sinn og speki, réttlæti og gæsku. Í spegli laga Guðs sem eru fyrirmæli um hegðun og líferni fáum við vitund um stefnu okkar en jafnframt hver staða okkar er (630). Vegna breyskleika og syndugs lífernis manna hefur Guð sent mönnum lögmál sem herjar á og dæmir menn seka. Hið ægilega í mannlífi er að við erum í bullandi órétti gagnvart Guði (51). Guð vill fyrst og fremst að við viðurkennum stöðu okkar og sekt, skömmumst okkar og iðrumst og auðmýkjum okkur og komum fram fyrir Guð með sundurknosaðan anda.

Guð dómarinn

Tengt löggjafarstarfi Guðs er dómaratign hans. Þar sem Guð er hátignin sjálf, réttlátur og strangur og hefur þar að auki lögmál eru menn stöðuglega í órétti gagnvart Guði. Guð hefur því eiginlega sjálfdæmi í málum manna. Þar sem forsenda Guðs er velferð allra manna útdeilir Guð kjörum sem bæði eru til hins besta í lífi manna sem og lúta baráttu Guðs fyrir rétti og gæsku í heiminum. Enginn maður getur áfrýjað hæstaréttardómi Guðs. Menn eiga stöðugt á hættu að dómarinn sendi þá frá réttinum eða skyrpi þeim burt eins og Jón Vídalín orðaði það. Allt hvílir á almættisákvörðun. Guð ákvarðar og útvelur. En menn hafa rétt til að standa stöðugir í köllun sinni en allir falla þó í breyskleika sínum. Dómur Guðs er mönnum ægilegur veruleiki vegna þess hve sekir og óréttlátir menn eru og hversu heilagur og hátignarfullur Guð er. Þegar Guð útdeilir kjörum meðal manna má maður ekki mögla, því gæði eru gjafir Guðs. Maðurinn á ekkert gott skilið í krafti eigin verðleika. Dómarahlutverk Guðs er því annars vegar tjáning á alveldi og fullkomnu réttlæti. Guð hefur allan rétt og allan mátt. En hins vegar er þessu hlutverki tengd miskunnsemi. Dómarinn aumkvar sig yfir þá sem ekkert eiga annað en glæpi. Dómarahlutverkið er því mótað af stórkonungsímyndinni og tengt föðurhugmyndinni og einnig herstjórnarlíkingunni. Guð á í stríði og vill að menn hans séu með í baráttunni en ekki fjarri vígvelli.

Guð herstjórinn

Þar sem satan ræðst á ríki Guðs á öllum sviðum er aðalstarfi Guðs í heiminum í kjölfar syndafallsins að berjast við þennan óvin. Baráttan er altæk. Guði er gjarnan lýst í mynd hins snjalla herstjóra. Þar sem Guð á fyrir þegnum að sjá verður hann að stjórna lífi þeirra sem best, reyna þá og treysta til þeirrar baráttu sem þeir geta ekki flúið eða skorast undan. Guð leyfir t.d. að hinir kristnu menn verði á stundum niðurþrykktir þó Guð leyfi aldrei að þeir verði algerlega undirþrykktir eins og segir í postillunni (189). Hinn kristni maður á að taka þátt í baráttu Guðs. Stærsti sigur Guðs varð þegar Guð varð maður í Jesú Kristi. Guðssonurinn tók á sig mannlegt hold, leið hungur þorsta, klæðleysi, útlegð, örbirgð, háð og spott til að opinbera vald Guðs og vinna sigur á ríki satans. Guð lætur hinn illa falla á eigin bragði, beitir brögðum og ofkeyrir óvininn í glímunni við Jesú Krist. Með því fær Guð stjórnað. (244-45). Á jarðlífsgöngu verða menn bardagamenn fyrir Guð og verða að vera sannir í lífi sínu til að veldi Guðs verði ekki ógnað og sigur hins góða vinnist (628).

Guð faðir

Föðurímynd af Guði í Vídalínspostillu er til stuðnings konungslíkingunni. Sem faðir allra manna er Guð umhyggjusamur, langlyndur, miskunnsamur og góðviljaður (53, 364, 23. En sem dómari og konungur er faðirinn einnig hinn strangi uppalandi, sem ekki líður óreglu og óhlýðni í lífi manna. Guð elur upp í ótta og festu, tyftar og stjórnar með styrkri hendi. En Guð bægir ekki frá mönnum háska og erfiðleikum, freistingum, meðlæti og mótlæti (164, 168, 223-24, 359, 364, 604, 616). Þessi agandi guðsstjórn tekur bæði til sálarlífs, líkamsþátta manna sem og samfélagsmála og sögu. Á öllum sviðum vill Guð leiða allt til hins besta vegar. Guði föður er ekki síst umhugað um þau sem eru smáð og minnimáttar. Fyrir slíkum elur Guð sérstaka önn.[10] Viðbrögð manna skyldu því vera traust á hverju sem gengur (364).

Niðurlag

Vídalínspostilla er litrík, gjöful, stórkostleg á köflum, skemmtiefni og áhrifarík. Hún dró dám af tímanum sem hún var skrifuð inn í. Viðtakendur voru ekki yfirstétt Íslendinga heldur fólk í landinu. Hún er ekki aðeins hirðisbréf kirkjuleiðtoga heldur líka innlegg í pólitík tímans, prestsleg huggunarbók, siðfræði, bók elskunnar um dásemd lífsins, klassísk fræði og faðmvíð og djúprist kristinfræði.

Guðsmyndin er skýr í þessu riti. Málfarið er klassískt, litríkt og rhetórískt. Vídalín notaði meðvitað myndmál um hið guðlega. Í þessu mikla riti er ekki lengur áhersla á hinn líðandi, kaghýdda kóng eins og í Passíusálmum, heldur er Guð stórkonungurinn í stríði. Þannig hafa orðið skil tímanna frá ljóðmælandanum Hallgrími til kirkjuhirðisins Jóns Vídalíns á miklum umbrotatíma. Einu sinni var sagt að Jón Vídalín hefði verið igenio ad magna nato – borinn til stórvirkja. Og guðsmynd hans er líka vörpun á lífi hans, stöðu, hugsun, verkefnum og lífsreynslu upp á himinn hugmyndanna og trúartúlkunar. Afstaða margra túlkenda postillunnar er að boðskapur postillunnar hafi stuðlað að áherslu meðal alemnnings á réttlæti í samfélagininu, mannúð og manngildi. Það er rétt en postillan var hin hliðin á trúarpeningnum. Þeir töluðu saman og í samhljómi Hallgrímur og Vídalín um Guð og heim. Þeir lýsa báðir að allt er markað, takmarkað, mannlíf líka. Og Guð sem elskar umvefur takmörk og opnar. Hallgrímur lýsti hinum líðandi kóngi en Vídalín hinum sigrandi kóngi. Líkinganotkunin gekk upp hjá hvorum um sig en varð ekki til að menningin brotnaði, andstæður mögnuðust heldur að fólk gat numið og lifað sig í báðar víddir.

Ég las mig algerlega inn í postillu Jóns Vídalíns á sínum tíma og þegar ég kom út var dýpst skynjunin að hann væri ekki stórkonungsdýrandi heldur guðsdýrkandi trúmaður. Það eru tengslin við elsku heimsins sem Vídalín tjáir með hinu litríka og oft stórkallalega málfari. Sensus eða dýpt ritsins varðar undrið mikla – Guð.

Í næstu viku stekk ég yfir tvær aldir – hefði viljað ræða um rómantíkina, Mynster, Pjetur Pjetursson biskup, Jón Bjarnason Vesturheimsklerk, risana Harald Níelsson og Jón Helgason, Pál Sigurðsson og Helga Hálfdánarson líka. En það bíður betri tíma og við munum ganga inn í undraheim Sigurbjörns Einarssonar.

Framsaga Sigurðar Árna Þórðrson á þriðjudagsfundi í Hallgrímskirkju – í fræðsluröðinni Talað um Guð. 

[1]Páll Þorleifsson: „Meistari Jón og postillan,” Vídalínspostilla, rits. Björn Sigfússon og Páll Þorleifsson. Reykjavík: Bókaútgáfa Kristjáns Friðrikssonar, 194, XX, XXII, XXIII. Vitnað er í þessa útgáfu postillunnar í þessu erindi. Þegar tölustafir birtast í meginmáli er vitnað til postillunnar og þá síðu eða síðna. Þessi tilvitnun er á blaðsíðu 273.

[2]Magnús Jónsson, Jón biskup Vídalín og postilla hans, Eimreiðin 1920, 5.-6. tölublað, 257.

[3]Páll Þorleifsson, Vídalínspostilla, XVIII-XXIX.

[4]Jón Helgason, Kristnisaga Íslands: Frá Öndverðu til Vorra Tíma, I-II. Reykjavík: Félagsprenstsmiðjan, 1925-27. 222ff.

[5]Sjá Arne Möller, Vidalin og hans postill: En biografisk og litterærkritisk undersögelse. Odense: Hempelske boghandel, 1929, 360ff.

[6]Möller, 377.

[7]Möller, 369.

[8]Möller 348ff, 373.

[9]Möller, 373, 377ff.

[10] Vídalínspostilla, 634. Um ögun Guðs og stjórn sjá 53, 164, 23, 359, 357, 616.

Greinar og pistlar

Landskjálftar, sprenging og hjálp

Hver og hvað hjálpar þegar jörð skelfur, hús hrynja eða springa, tugir þúsunda deyja í hamförum, samfélög riðlast, stórveldi klikkast og ástvinir falla? Í Davíðssálmum segir: „Ég hef augu mín til fjallanna, hvaðan kemur mér hjálp?“ Hinar hrikalegu myndir sem okkur berast frá Tyrklandi og Sýrlandi síðustu daga skelfa og meiða en minna mig líka á fjölskylduferð upp á Skaga. Þar hitti ég Harald Sturlaugsson. Hann bauð mér að koma heim með sér svo hann gæti sýnt mér atvinnu- og íþrótta-sögusafn Akraness sem hann hefur unnið að og komið upp. Safnið er glælsiulegt einkasafn og varðveitt í íbúðarhúsi við Vesturgötu nr. 32. Við fjölskyldan fórum inn og heilluðumst. En hvað var þetta sem var þarna á mynd? Var þetta ekki húsið sem hýsti safnið? Hafði það sprungið eða hafði jarðskjálfti splundrað húsinu? Haraldur sagði okkur hrikalega sögu.

Laust fyrir klukkan fimm aðfaranótt laugardagsins 27. nóvember árið 1976 sprakk tólf tonna hitatankur í kjallara hússins. Sprengingin var svo öflug að loftið yfir hitaklefanum splundraðist og líka hæðirnar þar ofan við. Stór hluti þaksins hvarf út í nóttina. Rúður í nálægum húsum brotnuðu og bíll sem stóð í vari undir steinvegg fjörutíu metrum frá spreningarstað stórskemmdist. Steypuhlutar úr gólfum og veggjum flugu hátt í loft upp og grófust svo í jörðu þar sem þeir komu niður. Fáir næturgestir voru heima þessa nótt. En sólarhring áður hafði húsið verið fullt af fólki. Þá nótt gistu yfir tuttugu mans. Ef sprengingin hefði orðið þá hefðu margir dáið. En þessa nótt voru heima mægðurnar Rannveig Böðvarsson og Helga Sturlaugsdóttir og báðar héldu lífi. Sprengigígurinn í miðju húsinu var stór. Rannveig rauk upp við hamfararnir og ætlaði að vitja dóttur sinnar en í myrkrinu féll hún í gíginn og slasaðist illa. Dóttirin Helga var í herbergi sínu og var síðar bjargað.

Hvaðan kemur mér hjálp? Haraldur sagði hvernig stóru spurningarnar hefðu vaknað um líf og dauða, um eyðileggingu og hvort endurbyggja ætti. Svo sýndi hann mér blátt Gídeon-Nýja testamenti sem hafði verið í herbergi Helgu. Þegar björgunarmaður kom í herbergi hennar um morgunin var testamentið opið á náttborðinu. Við blöstu skilaboð í opnunni á blaðsíðum 128 og 129. Þar segir í sálmi 121:

„Ég hef augu mín til fjallanna,

hvaðan kemur mér hjálp?

Hjálp mín kemur frá Drottni,

skapara himins og jarðar.

Hann mun ekki láta fót þinn skriðna,

vörður þinn blundar ekki …

Eftir þessum skilaboðum var tekið og minningin um þau lifa. Guð vörður þinn. Guð sem skýlir þér. Það var einkennilegt að ganga um í kjallaranum þar sem sprengingin á Skaganun varð, hugsa um orkuna sem leystist úr læðingi og splundraði húsi og öryggi fólks. En svo var byggt upp. Húsið var lagfært. Sálarsárin gréru og lífið lifði. Svo var búið til safn til vitnis um lífið á Skaganum. Sprengjuhólfið, kjallarinn á Vesturgötu 32 hefur orðið vaxtarreitur menningar, lífs og elskusemi. Fingur húsbóndans benda á ofursamhengið: „Ég hef augu mín til fjallanna, hvaðan kemur mér hjálp?“ Þessi saga af Skaganum vísar hún út fyrir sjálfa sig eins og öll menning og allt líf, vísar til dýpta, breiddar og hæða. Líka austur til Sýrlands, Tyrklands og annarra heljarslóða heimsins.

Allar kynslóðir og allar fjölskyldur heimsins eiga sér hamfarasögur. Hvað hjálpar? Sálmurinn er boðskapur um nánd Guðs. Ég horfði á húsið á Akranesi, hugsaði um fólkið og sögu samfélagsins. Við horfum á fallin hús á landskjálftasvæðum, syrgjum hryllinginn og íhugum eyðingu. Allt fólk leitar öryggis og spyr um hjálp og vernd á einhverju skeiði. Sprengingar verða með ýmsu móti í lífi okkar. Skjálftar verða en við ákveðum hvert við leitum og hvað verður lífsakkeri okkar. Hvar er samhengið, lífsbjörgin, trúin?

„Ég hef augu mín til fjallanna,

hvaðan kemur mér hjálp?

Hjálp mín kemur frá Drottni,

skapara himins og jarðar.

Hugleiðing í kyrrðarstund 9. febrúar 2023. Myndin úr safni Haraldar Sturlaugssonar. Frásögn hans er að baki þessari smellu. 

Greinar og pistlar

Guðsmynd og guðstúlkun Hallgríms Péturssonar í Passíusálmunum

Fyrir skömmu þjónaði ég við útför. Mér var tilkynnt að fjölskyldan vildi gefa mér listaverk sem þakkarvott – ekki eitt verk heldur tvö! Ég var einnig upplýstur um að þau væru eiginlega portrett af mér, Annað er hvítleitt með fjörlegum en fínlegum litum. Hitt er gulleitt, hrífandi vegna geislandi birtu og hreyfinar. Portrett – það voru skilaboðin. Nú er ég búinn að hengja verkin upp og félagar mínir og vinir óskuðu skýringa á þessum nýupphengdu verkum. Þeim þótti merkilegt að myndirnar væru portrett en sögðust skilja hvaða áherslur kæmu fram í verkunum og raunveruleg tenging væri milli mynda og mín.

Við lýsum fólki, viðburðum og reynslu með ýmsum orðum og sögum en við getum líka málað mynd til að tjá áhrif og líðan í tengslum. Sumar myndir í orðum eða litum heppnast en aðrar síður. Þær geta miðlað  skynjun og lyft upp ákveðnum atriðum sem við viljum túlka. Abstraktmyndirnar drógu fram þætti en kortleggja ekki heild persónu. Þær gefa sjónarhorn en eru ekki nákævmur persónuprófíll.

Guðsmyndir og mál manna

Hvernig er Guð? Hvernig ímyndum við okkur hið guðlega? Við vitum að við getum ekki teiknað Guð nákvæmlega en við getum auðvitað tjáð afstöðu, hugmyndir og tilfinningar okkar um Guð og notað til þess táknmyndir. Í sögu sjónlista er fjöldi guðstákna tiltækur. Guðfræði tjáir líka margt um Guð og líka trúarheimspekin. Í þeim fræðum er margt sagt um trúarlegt táknmál. Hvernig er hægt að tala um Guð? Hvaða tungutak notum við til að tjá tengsl við Guð? Við vitum að við notum ekki tungumál til að lýsa Guði með hlutlægum hætti eins og efnafræðingur lýsir efnahvörfum, stjörnufræðingur lýsir því sem gerist þegar lofsteinn kemur inn í gufuhvolf jarðar eða jarðskjálftafræðingur skýrir út skjálfta upp á 7,8 á Richter í Tyrklandi. Ástfangið fólk lýsir ástinni sinni og notar oft mörg orð til að tjá tilfinningar, afstöðu og hinum elskaða eða hinni elskuðu. Með hliðstæðum hætti lýsir trúmaðurinn tengslunum við Guð og merkingu sambandsins. Til að tjá reynslu fólks er mál vísinda ekki notað heldur fremur mál ástarinnar eða mál ljóðsins. Það er litrík tjáning, mál tengsla og oft líka ástartjáning. Það er myndríkt mál og þar með talið líkingamál.

Myndmálið

Eðlilegasta málfar trúarinnar er myndmál. Jesús notaði það óhikað og frábærlega vel. Svonefndar dæmisögur eru yfirleitt sögur með skýrum myndum. Sagan af týnda syninum er ein af fjölmörgum sögum með ríkulegu myndmáli. Þegar Jesús sagði sögu byrjaði túlkunarferli innan í fólki. Þegar fólk hlustaði á sögur Jesú eða les þær vakna strax spurningar. Hvað meinti hann? Hvað er hann að tjá? Hvernig á að skilja þessa sögu og hver eru skilaboð hennar og merking? Myndmál og líkingamál kallar á og vekur hugsun og túlkun. Saga er aldrei einföld. Gildir einu hvort hún er eftir Jesú Krist, H. C. Andersen eða Halldór Laxnes. Inntaksríkar sögur vekja hugsun, viðbrögð og úrvinnslu. Þannig eru sögur og myndir trúarinnar. Þær kalla á túlkun og að lokum móta hugtök. Myndmálið leitar skilnings og skynsemi. Þess vegna eru ljóð svo merkileg og góðar smásögur og skáldsögur svo áhrifaríkar.

Líkingar útfærðar í stuðningslíkingum – túlkar

Líkingin af persónulegum Guði er grundvallandi í kristnum átrúnaði. En persónur geta verið mismunandi og gegnt ólíkum hlutverkum. Við notum mennskar líkingar um Guð og þurfum því að vera meðvituð um að hægt er að skilja Guð með ólíkum hætti. Það skiptir máli hvort við segjum að Guð sé kóngur og herstjóri og er allt öðru vísi en að segja að Guð sé mamma, kærasti eða elskan. Myndmálið sem notað er um Guð vekur og kallar á túlkun og skilning. Í sögu kristninnar hafa verið notaðar alls konar muyndrænar millistýringar til að skilgreina og móta meginatriðin. En þær stýra og móta túlkunina og ég hef nefnt milliliðina túlka því stuðningslíkingarnar móta hvernig myndmálið er skilið. Við tölum gjarnan um Guð sem föður sem er síðan útfærð í myndinni af syni og börnum. Þau eru túlkarnir sem móta skilning á því hvernig föðurímyndin skilst. Talað hefur verið um Guð sem Drottin sem er konungslíking og var útfærð í kristninni með myndinni af þegnum, þjónum, embættismönnum og hermönnum. Móðurlíkingin á sér stuðningsútfærslu í barnslíkingunni; ástmögur á sér tengda líkingu í hinu elskaða; húsbóndi í eiginkonulíkingu og húsbóndi í stuðningstúlknum þræl o.s.frv.

Málfar hluti menningar – breytingar

Líkingar í trúarefnum tengjast þróun í menningu og merkingarvef hvers samfélags. Breyttar aðstæður og gildaþróun hafa áhrif á hvort fólk skilur og samþykkir grunnatriði átrúnaðar. Jafnréttisáherslur hafa t.d. haft mikil áhrif á hvaða myndir af Guði hafa veiklast eða styrkst. Á síðustu áratugum hefur verið bent á að kristnin hafi verið of karlmiðlæg. Þar með hefur verið gagnrýnd notkunin á líkingunni um Guð sem konung, Guð sem herstjóra, Guð sem heimsstjóra, Guð sem dómara og föður. Þessar líkingar um Guð hafa verið gagnrýndar. Það er eðlilegt að hugmyndir um Guð breytist og við þurfum að virða með opnum huga breytingar. Til að endurskýra og endurlífga guðfræðitúlkun verða burðarmiklir túlkar að koma í stað þeirra sem hafa lifað sinn blómatíma. Í því er fólginn vandi allra þeirra trúmanna sem vilja tefla fram “betri” eða “réttari” guðfræði, að túlkarnir verða að vera nægilega öflugir og vísa til almennrar reynslu fólks. Ef aðeins er vísað til sértækrar reynslu verður túlkunin vart annað en skoðun eða stefna afmarkaðs hóps.

Guð í Passíusálmunum – merking og gildi

Passíusálmarnir eru safn fimmtíu sálma sem lýsa píslarferli Krists. Ferðalangnum Jesú Kristi er lýst með tvennu og ólíku móti í sálmunum. Annars vegar er dregin upp mynd af honum sem miklum himinkonungi sem vill koma í heim þegna sinna. Hins vegar er Jesús Kristur í hlutverki mennsks fulltrúa mannkyns sem lætur yfir sig ganga illsku þessa heims.  Þessar andhverfur hátignarkonungsins og líðandi þjóns eru spyrtar saman. Jesús Kristur Passíusálmanna er líðandi konungur. Þar með er sprengd annars vegar konungsímyndin og hins vegar sú mannhugmynd að menn séu hjálparvana í hít vonleysis, þjáningar og dauða. Mál himins og heims eru tengd í einingu Jesú Krists. Lausn alls vanda heimsins á rætur í þeirri ást Guðs sem lætur sig varða kjör og velferð manna og heims. Konungur himins kemur og fer síðan krossferil allt til enda. Þar sem hann er fulltrúi manna leiðir hann mannkyn til Guðs. Jesús gengur inn í allan vanda manna og sérhverja kreppu – en stenst. Í því er hann fyrirmynd og sá spegill sem menn geta speglað sig í og séð sjálfa sig. Öllum sem eru kúgaðir og brotnir verður Jesús sem ímynd vonar og hvatningar til að gefast ekki upp í baráttu lífsins. Hann verður daglegur styrkur á vegi trúarinnar. Nálægur bróðir í raun og gleði og öllum lífsglímum.

Íhugunarkveðskapur

Sálmarnir voru hugsaðir sem föstusálmar og til lesturs og íhugunar á sjö vikna föstu. Í hinni norður-evrópsku trúarhefð allt frá dögum Marteins Lúthers var lögð áhersla á daglegt afturhvarf. Það merkir að menn þurfi að gera reikningsskil við Guð, náungann og sjálfa sig á hverju degi. Lífið er ferli og sífellt þarf að skoða hvað er til bóta, hvað hafi farið aflaga og hvernig megi lifa betur í sátt við Guð og menn. Sálmunum var ætlað að efla íhugun og verða fólki hjálp við endurnýjun trúarinnar.

Hinn skipulagði Hallgrímur

Höfundur Passíusálmanna vildi að þau sem læsu eða færu með sálmanna næðu að fylgja söguþræði og draga lærdóm af píslarsögu Jesú. Sálmarnir reyna að hvetja lesendur til að fylgja Jesú eftir. Í upphafi hvers sálms er staða mála kynnt og síðan er sagt frá baráttu Jesú. Passíusálmarnir hefjast við lok síðustu máltíðar Jesú og lýkur við grafarsetningu hans. Allt sem guðspjöllin segja um píslarsöguna er tekið til skoðunar og íhugunar. Ekkert á þeim ferli fer fram hjá vökulum augum íhugunar, hvorki stærstu atburðir né smáatriði. Allt skyldi skoðað og íhugað.[1] Í eftirfylgdinni er sálinni bent á hvað fyrir ber og rætt er við hana um ýmsar víddir og merkingar. Biblíutextar stýra flæði hvers sálms en eintsök stef eru endurtekin og margskoðuð frá ýmsum sjónarhornum.

Tilgangur sálmanna er að efla og styrkja íhugun og innlifun og leiða síðan til skilnings og tileinkunar. Aðferðinni er ætlað að þjóna íhuguninni. Hver sálmur er sem eining. Dregin er heim alls konar lærdómur og speki sem píslargangan vekur. Skoðunin á ferli Jesú á að leiða til styrkingar einstaklinganna og næringu sálar hins kristna. Skoðun og íhugun leiðir lesandan vítt og djúpt og beygir anda og hné til bænar. Jesús fer á undan og „ég“ á eftir. Þetta sameiginlega ferðalag verður til að staða mín sem mannveru verður skýrari, eigindir, staða og brestir opinberast. Ég er sem á flæðiskeri, að mér er sótt, synd mín er stór og leiðin aðeins ein að fylgja líðandi konungi mínum allt til enda. Þrautaleið hans er ekki átakalaus sigurganga hátignarkóngsins heldur þjáningarfull ganga til lausnar og vona. Niðurstöðu er náð í hverjum sálmi – lofgjörð – sem er er hið rétta viðbragð trúarinnar gagnvart baráttu hins líðandi en þó sigrandi konungs sem veitir hlutdeild í sigri sínum.

Hinn líðandi konungur

Barátta hins líðandi konungs er meginefni Passíusálmanna og litar guðsmynd þeirra. Hvernig fjallað er um heim, manneðli, samfélag manna, kirkjuna o.s.frv. tekur mið af meginefninu. Sú mynd sem dregin er af Jesú mótar allt annað og hafði áhrif á hvernig Íslendingar liðinna alda skildu líf sitt og lífsbaráttu. Sú Jesúmynd sem Passíusálmar draga upp er af stofni hinnar ágústínsku-lúthersku hefðar, baráttusögu milli góðs og ills. Jesúmyndin er ekki friðsamleg. Í sálmunum er Jesús í stöðugri baráttu. Hann fær hvergi hlé eða skjól. Að Jesú er sótt og á hann er ráðist. Honum er ekki lýst sem hinum örugga konungi að baki víglínu heldur nánast sem andhetju sem fórnar sér til að sigur vinnist. Hann hlýðir, fer fram í staðfastri auðmýkt og víkur sér ekki undan baráttu og þjáningu.

Guð í Passíusálmunum

Menn ímynda sér Guð og túlka guðsmynd sína með ýmsu móti. Guðfræði mismunandi kirkjudeilda getur verið talsvert fjölbreytileg en innan íslenskrar kristni má greina ýmsa stefnur. Passíusálmarnir eru trúarrit sem sver sig til síns tíma og til lúthersks rétttrúnaðar. Þeir eru orktir í anda klassískrar guðfræði og víkja í engu frá meginstefnu játninga kirkjunnar og þrenningarkenningunni. Guði föður er lýst sem skapara, föður, dómara og hjálpara. En Hallgrímur var líka trúr hinni lúthersku hefð í því að virða mörk skynseminnar. Eðli Guðs og leyndardóma getur takmörkuð skynsemi ekki skoðað (21:1) og útlistað. Því kenna Passíusálmar enga frumspeki af heimspekitaginu. Hvernig Guð tengist heiminum er tjáð í sálmunum með tvennu. Annars vegar er Guð ástmögurinn mikli sem ber velferð heims og manna fyrir brjósti (44:4, 44:6, 3, 20). Sú ástarafstaða birtist einnig í mynd reiði sem bregst við heimi sem leitar en fer þó villuvegi (26:2, 12:22 o.áfr.). Guði er ekki lýst sem fjarlægum hátignarkóngi heldur í stöðugum og gagnvirkum tengslum við alvöru heim. Um himinn og guðseðlið vill Hallgrímur ekki segja meira því hann telur sig ekki hafa heimild til að lýsa hinu ólýsanlega. Í því er hann hógvær og þekkir mörk sín, mörk hugsunar og mæri máls.

Jesús í Passíusálmum

En guðsmyndirnar sem við greinum í Passíusálmunum eru þá myndir af Jesú Kristi. Í sálmum er honum hvorki lýst sem hernaðarhöfðingja né dulrænum frelsara af hæðum. Honum er fremur lýst sem guðssyni sem afsalar sér hátign og valdi og gengur inn í stöðu líðandi fulltrúa mannkyns. Í sálmunum er því ekki mikið rætt um hátignareigindir Jesú, hvort hann sé alvitur eða almáttugur. Slíkri túlkun er haldið í lágmarki. Hallgrímur var ekki með hugann við guðfræðilegar útfærslur. Hann virðist hafa aðhyllst hefðbundnar kenningar um Guð og þar með um Jesú Krist. Hann vissi vel af yfirskilvitlegri visku Jesú (1:24, 42:3) en túlkaði merkingu þess ekki frekar.

Þjáningarferill hins líðandi konungs er meginefni eða brennigler sálmanna. Jesús verður fyrir alls konar andróðri og þar með þjáningu. En Jesús líður auðmjúkur og velur að mögla ekki. Lýsingar á písl Jesú er með  fjölbreytilegu móti í Passíusálmunum. Hann er sleginn og hundeltur. Í sálmunum er að honum er vegið að utan. Jesús er niðurlægður. Að hann er lagður á jörðu er tákn um algera lægingu hans. Hann er bundinn, fangelsaður og húðstrýktur (9:10, 2, 3, 6, 23, 38). Árásir Jesú eru úr heimi manna. Að honum er hæðst. Til hans er talað með fyrirlitningu og líkami hans verður fyrir aðkasti. Jafnvel náttúran snýst gegn honum. Líkami hans brestur, svitnar blæðir og skelfur (3). Hið illa er allt um kring og sækir að honum og pínir.[2] Öll skelfing heimsins og fylling illsku hans snýst gegn þessum eina (33).

Fyrir mig – þig

Þjáning Jesú er staðgengilþjáning. Adam er í Passíusálmunum samheiti fyrir alla menn. Þá refsingu sem mannkyn á skilið kemur niður í einn stað – hinn líðandi kóng Jesú Krist. Hann er látinn gjalda fyrir hönd Adams, allra manna. Af píslargöngu hans sprettur sigur og þar er þjáningu og sekt eytt. Bæði menn og veröld öll njóta ávaxtarins (3:10). Passíusálmarnir eru saman settir út frá leiðarstefinu „fyrir mig.“ Sá eða sú er fylgir Jesú eftir til hinstu stundar mun ekki aðeins verða vitni að ópersónulegu kraftaverki heldur eignast hlut í því. Þær líkingar sem notaðar eru í sálmunum um frelsunarávöxt Jesú Krists eru úr sjóði klassískrar kristni. Jesús er upplúkning skuldar okkar (3:13), hann kaupir akur miskunnar fyrir blóðdropa sína (17:15), hann leysir fólk úr útlegð (17:23), hann er sá vindur sem feykir burt skýjum (5:5), hann er sá ólívumeiður sem gefur af sér frelsi þegar hann kraminn (2:1).[3]

Menn og sköpun

Þar sem meginfókus sálmanna er í líkingunni af líðandi konungi litar hún hvernig fjallað er um menn og náttúru í Passíusálmunum. Sá spegill sem Jesú bregður upp er með tvennu móti. Annars vegar lýkur hann upp stöðu okkar mannfólksins gagnvart Guði og hins vegar sýnir hann okkur eðli okkar og köllun (9:3). Sumpart er maðurinn fólginn í Jesú en jafnframt eru allir menn Adam, fallinn og þjáður. Jesús bergir bikar þjáningar til fulls en „ég“ aðeins til hálfs. Hann er Guð en „ég“ sem þýðir Adam – allir menn – aðeins flekkaður og fallinn. Sem mannverur leitumst við að brjóta helsi okkar. En slík iðja gerir illt verra. Við hrösum, leggjumst lágt, erum sem föst í pytti, neti eða öðru sem sleppir ekki. Passíusálmarnir lýsa stöðu manna í heimi ranglætis og synda með hjálp líkinga sem tjá fangelsun eða fresissviptingu. Hin stærstu glöp manna er að greina ekki rétt stöðu sína og möguleika. Öllum skjöplast og hrekjast út af þrönga veginn. Mönnum er lýst sem takmörkuðum og þurfandi verum sem hvorki megna að leysa sig sjálfar né geta.

Hið brotna jafnvægi og rásleysi

Þegar í fysta sálmi er talað til sálar: „Þurfamaður ert þú mín sál.“ Líkami manna er brothættur og visnar (17:10). Hallgrímur bregður á loft fjölda líkinga til að tjá þessa meginstöðu manna, líkingum af forgengilegum náttúrufyrirbærum og brothættum hlutum í mannheimi: Menn eru glerker, sem auðveldlega getur brotnað (1:27), leirílát (17:5), hveitikorn, sem sáð er, ber ávöxt og visnar síðan (17:27) og nakin erum við borin í heim (36). Sálargáfur eru takmarkaðar. Skynsemin getur ekki höndlað nema afmarkaða tilveru, þekking er brigðul og leiðir afvega (7:3, 11:3, 21). Heiðarleiki hripar í burt og menn eru sem brotinn reyr og óstöðugt hold (11:2, 11:8). Þótt ráð og leiðsögn vina sé mikilvæg eru þó þar brestir líka, því samfélag manna er skert hversu þroskað sem það er. Af mönnum er einskis fullkomins trausts að vænta og þegar dýpst er skoðað er hver maður einn og óstuddur (9:2, 7:12). Menn reyna að hagræða veröld sér í hag en rugla eða brengla þar með skipan skaparans. Annað hvort fara menn of stutt og axla ekki ábyrgð þá sem mannlífi fylgir eða fara of langt og falla því út af sköpunarreit sínum öðrum hvorum megin. Menn misnota vald og fara of langt (9), gerast forvitnir (21), reyna að halda út fyrir mörk skynsemi (14:11). Mörk  tungunnar og skipan tungumáls eru brotin. Hægt er að segja of mikið t.d. með baktali og lygi eða með því að segja ekki satt um það sem verður að segja. Möglun er ennfremur röng notkun málsins. Hroki er ofvaxin og því röng sjálfsímynd og leiðir til ills athæfis (11, 13:3, 18:10). Þegar of stutt er farið og ekki gætt réttar er sannleika ekki gætt og samfélagið allt líður fyrir. Höfðingjum og valdamönnum er hætt (28:7). Annað dæmi um að fara of skammt og brjóta sett mörk er að huga ekki að hinum smáu, fátæku og hrjáðu (14:14). Þegar menn fara of skammt eða fara of langt er marka ekki gætt og illska magnast og þjáning leiðist af. Báðum megin við reit manna og athafna þeirra er hengiflug sem menn falla í og leiða aðra í ef þeirra er ekki gætt í hugsun, orðum og æði. Það er því sterk siðvitund í sálmum Hallgríms og hvati til réttlætis í þjóðfélagi manna.

Hverfulleiki

Allt er takmarkað og hverfult í heimi. Jafnvel tíminn er markaður (15) og manneskjan er sett undir hverfulleika hans (8:17). Hvert augnablik í núinu er gefið til góðs. Framtíð er ekki tryggð og sérstaklega er siðferðisáhersla sálmanna skýr þegar rætt er um vald manna yfir öðrum. Höfðingjarnir skyldu ugga að sér. Vald þeirra er ótryggt og verður af þeim tekið (8:18). Tákn ljóss og myrkurs eru gjarnan notuð til að tjá óöryggi og hverfulleika alls sem er (4:18-19, 5:2). Manneskjan er ferðalangur í tíma, undir stöðugri aðsókn og ógn, sett mörkum á líkama og sál.[4] En menn bregðast og falla því. Sérstaklega er fallið fyrir því sem mannheimur veldur. Spillt vald og stjórnmál er uppáhaldsatriði Hallgríms (18). Valdahallir verða táknmyndir djöfulegs öryggis- og samtryggingarnets illvelda. Í sölum þessum er æpt að Guði og þjónum hans (10-29). Réttlæti valdaherra er jafnan aðeins á yfirborði (26, 30).

Máli skiptir hvað valdi er lotið

Heimur, menn og mannfélag er afmarkað og með skýrum mörkum. Í Passíusálmum er hvatt til að menn geri sér ljósa grein fyrir þessari sköpunarskikkan og gæti stöðu sinnar í hvívetna. Í fyrsta lagi skyldi hver maður gera sér grein fyrir að engu valdi skal lúta nema Guði. Að öðrum kosti hrasa menn og falla í eitthvert díki, fangelsi, myrkur og örvæntingu (3:11, 4:8 6, 9:3, 9:5, 12, 17, 23, 29, 12, 41:17). En ef rétt vald er tilbeðið, Guð, getur maðurinn lifað vel og verið ábyrgur. En list trúarinnar er ekki list hvíldar og kyrru heldur vegur eftirfylgdar. Hinn kristni maður sem fylgir Jesú er á stöðugri för, fylgir eftir meistara sínum á leið um mannheim með öllum verkefnum sem þeim heimi fylgja. Förin er líka för upp til Jerúsalem og þáttaka í öllum verkefnum og áraun sem meistarinn varð fyrir. Jesús sem líðandi konungur leiðir pílagrím um klungur trúar til lokahæða. Hinn trúaði hlýtur stöðuglega að endurnýja sambandið við meistara sinn, vera í stöðugu sambandi og feta götu í skugga hans. Þar með viðurkennir hinn trúaði öll takmörk sem veröld eru sett og getur betur fótað sig. Trúarlíf er aldrei án siðferðis í skilningi Passíusálma. Siðleg breytni tekur mið af þeirri veröld sem uppteiknuð er. Gott siðferði á upphaf í trú til hins eina raunverulega máttarvalds sem er Guð. Í afstöðu til tímanlegra valdsherra veraldarinnar gengur hinn trúaði fram eins og Jesús, lætur yfir sig ganga hið illa en berst jafnframt gegn röngu valdi sem er illt. Hinn trúaði á að reyna í öllu að gæta meðalhófs í samskiptum við samferðamenn, í orðum og æði og stjaka ekki heldur við meðreiðarsveinum sínum á einstigi lífsins (1:19, 2:9, 2:18, 9:13, 14:11, 18:5, 22:2, 34:4). Ábyrgð manna er mikil og sérhvern skyldi umgangast eins og sjálfan sig. Í öllu verður atferli og iðja Jesú fyrirmynd. Starf hinar kristnu kirkju og safnaðar Guðs á að styrkja menn til þess bænir, orð og sakramenti.

Niðurlag

Guðsmyndir og guðsnálgun með ólíku móti á ólíkum tímum. Hallgrímur var vel að sér og þekkti trúfræðina. Hann valdi mað fjalla ekki um Guð með aðferðum heimnspeki. Guðsmynd hans var ekki hin frumspekilega. Hann notaði ekki hátignarorðræðu um Guð heldur tjáði hið trúarlega með því að segja sögu Jesú Krists. Sú saga sýnir mannvitund og að Guð væri elskur að mönnum, kæmi ekki sem herstjóri, dómari og með eldi og heimsendi heldur sem mennskur þjónn sem lifði eins og aðrir menn. Þar með sprakk konungslíkingin og umbreyttist í annað en veldislýsingu konungsríkis. Hin dramatíska nálgun Hallgríms og innlifun opinberaði guðsmynd sem var mannnálæg og tengdist reynslu fólks. Guð var ekki hátt á tróni sínum í fjarlægum himni heldur hafði áhuga á venjulegu fólki og lífsbaráttu. Því varð trúartúlkun aldanna á eftir þeirri sautjándu sem Hallgrímur lifði á svo lífstengd og nálæg lífsbaráttu venjulegs fólks.

Framsöguerindi í Hallgrímskirkju 7. febrúar 2023. Mynd af listaverki Leifs Breifjörð yfir aðaldyrum kirkjunnar. 

    [1]Nálgun Hallgríms er í anda íhugunarhefðar miðalda. Sjá umfjöllun um fjórar aðferðir túlkunar. Sigurður Árni Þórðarson, Limits and Life: Meaning and Metaphors in the Religious Language of Iceland (American University Studies) 1989, 105-106. Um skiptingu sálmanna samkvæmt inntaki sjá sama rit, 108-109.

    [2]Kvæðið Endurminning Krists pínu sýnir einnig vel hina aðsteðjandi ógn: „°Blessaður sveitist í lóði sín/ barðist við dauðann stranga,/ harmkvæli öll og alls kyns pín/ yfir hans sálu ganga:/ falskoss, fjötur og bönd,/ færður í Júða bönd,/högg, slög, og hráka leið,/ hæðni, álygð og neyð/ og dómsályktan ranga.“ Hallgrímskver, 1952, 127.

    [3]Halldór Laxnes bendir réttilega á dýpt þjáningar Jesú sem umvefur alla þjáningu. Í þjáningu hans er fólgin öll þjáning Íslendinga. Halldór Laxnes, 1942, 41-42.

    [4]Sjá einnig sálminn um dauðans óvissan tíma.

Greinar og pistlar

Ljósverk Sigurðar Guðjónssonar

Vetrarhátíð 2023 var sett við Hallgrímskirkju 2. febrúar. Að venju var hátíðin opnuð með ljósverki á kirkjuveggnum. Í ár er það Fuser, verk listamannsins Sigurðar Guðjónssonar, sem liðast eftir vegg kirkjunnar. Sigurður var fulltrúi Íslands á Feneyjabienalnum á síðasta ári. Hann hefur einnig sýnt í Hallgrímskirkju. Í janúar-mars 2015 sýndi hann magnþrungin vídeoverk í forkirkjunni sem nefndist Tenging. Nöfn sýninga Sigurðar í og við kirkjuna tjá laðandi og kitlandi framvindu. Tenging sem var hefur nú – átta árum seinna – orðið að einingu – Fuser! Ljós á kirkju og ljós í kirkju.

RÚV gerði opnun vetrarhátíðar góð skil. En vegna veðurs guðuðu sjónvarpsmenn á glugga kirkjunnar og óskuðu eftir að fá að sjónvarpa beint innan úr kirkjuskipinu. Leyfið var veitt og hópur dansara voru að baki Guðrúnu Sóleyju Gestsdóttur, Kastljósi, sem kynnti dagskrá vetrarhátíðar. Það er gott kirkjuskjólið í Hallgrímskirkju.