Greinasafn fyrir merki: siðferði

Greinar og pistlar

Forrest Gump

Kvikmyndin um Forrest Gump er viðburðasaga fremur en þroskasaga. Forrest litli tekur út lítinn vitsmunaþroska en rambar í hvert stórævintýrið á fætur öðru. Hann slampast í gegnum allt og uppsker ríkulega. Gæskuríkur Forrest Gump nýtur elskusemi flestra, enda stefnt út í veröldina af miklum kvenskörungi, mömmunni. Æskuástin frá skóladögum verður þó ekki hans nema stuttan tíma áður en hún deyr. Varla er nokkuð stórmál í bandarískri sögu sem Gump tengist ekki með einum eða öðrum hætti. Forrest Gump verður stjarna í amerískum fótbolta, hetja í Víetnam, borðtennisjöfur, vellauðugur útgerðarmaður, hlaupastjarna og nokkurs konar spámaður, áður en hann ástarmær lífs hans fellur honum í faðm og þau eignast afkomanda sem heldur sögunni áfram.

Umfjöllun um sögu og trúarstef

Þrjú ofurmáttarvöld eru í þessari mynd: Mamma Forrest Gump (Sally Field); bernskuvinkonan Jenny (Robin Wright) og Guð. Þau eru burðarstoðir eða þrenning myndarinnar. Og mikilvægt er að gera sér grein fyrir að þetta er kvenleg þrenning sem Forrest lifir af, í og fyrir. Jenny og móðir Forrest eru sem guðlegar ásjónur. Myndin snertir því kvenímynd Guðs og kvenútgáfu guðdómsins. Hins vegar verður þessi mynd aldrei kennd við rótttæka kvennaguðfræði því hún boðar ekki byltingarboðskap eða breytingatillögur. Myndin kann engan feminisma af nútímatagi og predikar ekki góð kvennatíðindi. En hún er engu að síður innlegg í kvennaumræðu þar sem konurnar eru styrkar og magnaðar. Við kíkjum í myndinni í sértækan túlkunarheim í Bandaríkjunum og fáum innsýn í þá konugervið “southern belle” sem ræður mörgu og notar sínar eigin aðferðir í samræmi við stefnuna að tilgangur helgi meðalið. Móðir Forrest Gump er bellukona!

Meginstef myndarinnar, sem unnið er með ýmsu móti, er sátt og sáttargerð. Þrátt fyrir fákænsku verður Forrest Gump hvarvetna farvegur sátta og lífs. Hann hjálpar Jenný til flýja alkóhólíseraðan og ofbeldisfullan föður og styður hana til uppgjörs í lok myndarinnar. Hann styður vin sinn, Dan liðþjálfa, til að gera upp reiðina frá Víetnam. Þótt hann beri nafn stofnanda Ku Kux Klan byggir hann brýr milli hvítra og svartra og gerir ekki upp á milli fólks eftir litarhætti (sbr. Bubba rækjujarl). Konur metur hann jafn mikils og karla og skilur ekki eða virðir að vettugi skiptingar samfélagsins og baráttu hópa, kynþátta og kynja.

Viðsnúningur ímyndanna

Myndin er æfing í viðsnúningi gilda. Að vera efstur í píramída stjórnmála eða samfélags er ekki aðalatriði. Skilaboðin eru einföld. Allt sem fólk sækist eftir á opinberum vettvangi er allt eftirsókn eftir vindi ef heilindi og sannleika skortir. Greind er engin trygging fyrir hamingju því sælir eru fátækir í anda. Stríð mannanna eyðileggja. Baráttuhópar af hvaða tagi sem þeir eru þjóna eigin hag fremur en umbjóðenda sinna. Gildir einu hvort það er fólk sem berst fyrir friði eða réttindum blökkumanna. Að benda á þessi erfðasyndaratriði í öllum hreyfingum og mönnum er ofurlítið framlag til félagsgagnrýni. Myndin er sem sé ekki óraunsæ eða á skjön við lífið heldur dæmisaga til íhugunar og eftirbreytni.

Gumpísk sögugreining

Forrest Gump tengist flestum stóratburðum Bandaríkjanna frá frumbernsku. Hann kennir Elvis að rokka, er fastur gestur í Hvíta húsinu og hittir alla forseta amerísku þjóðarinnar frá og með Kennedy til Nixon. Hann er við hliðina á George Wallace, síðar forsetaframbjóðanda, í frægu uppgjöri um skólagöngu blökkumanna í Alabama. Hann verður allt í einu ræðumaður á mótmælafundi gegn Víetnamstríðinu í Washington og kemur við í sellu Black Panthers. Hann fjárfestir í Apple sem hann hélt að væri ávaxtafyrirtæki. Myndin er því fléttuð útgáfa trúðsins og sakleysingjans af bandarískri sögu. Í því er hún mikilvæg andsaga stórveldis og hjálpar könum og okkur að sjá söguna í dempaðra samhengi en bandarískir haukar túlka. Forrest Gump er barnaútgáfa Bandaríkjamanna, hið titrandi sjálf á bak við grímur, ímyndir og blekkingar. Með hjálp fíflsins og skopsins er sagan endurtúlkuð. Túlkun sögu er með margvíslegu móti í bandarísku samfélagi. Í þessari kvikmynd er gefið sjónarhorn þeirra sem ekki meta fólk meira en vald, umhyggju meira en styrk, elskusemi og samstöðu meira en yfirgang. Hin mjúku gildi eru í túlkun myndarinnar mikilvægari, betri og kraftmeiri en hin hörðu.

Myndmál og líkingar

Nettar myndlíkingar ramma inn þessa mynd sem er norstursamlega klippt og meðvituð í myndmáli sínu. Gump situr á bekk í byrjun og er eiginlega að segja sögu sína á þessum bekk myndina út. Fiðrildi flögrar inn í myndina í upphafi og út í lokin og gefur tilfinningu fyrir hinu óræða. Nálægð hins yfirskilvitlega er líklega tjáð með þessu flögri. Í seinni hluta myndarinnar verður rækjubáturinn að tákni um björgun sem kemur Dan á lappirnar að nýju. Á bátnum er uppgjör Dans og Guðs og þeir Forrest lifa af mikið óveður, þegar megnið af rækjuflotanum ferst. Svo er skip grunntákn kristninnar. Rútur koma oft við sögu og tákna firringu því þar er Forrest yfirleitt hafnað og hann niðurlægður. Í myndlok hættir hann við að fara í strætó og hleypur til konunnar sem hann elskar. Í ljós kemur að hann hefur eignast barn með henni. Mikið er af alls konar tilfærslutáknum í myndinni, brúm, ökrum, götum, rennandi vatni og öðrum slíkum til að leggja áherslu á hrynjandi og ferli lífsins. Allt er á hreyfingu, fólk er á ferð á lífsvegunum. Svo má heldur ekki gleyma konfektkassanum, sem Forrest skilur sem tákn um fjölbreytilegt líf. „Lífið er eins og súkkulaðikassi. Maður veit aldrei hvernig mola maður fær.”

Skilaboð og mat

Myndin er m.a. um tengsl fólks og leit að hamingju og merkingu. Samband móður og sonar er nærfærið og vel túlkað, ennfremur tilraunir Forrest til að nálgast aðra og vera öllum góður og gjöfull þrátt fyrir andlega fötlun sína. Þá er ljóst að Forrest getur verið einstæður faðir og forsjáraðili þrátt fyrir að vera vitgrannur. Veganesti frá mömmunni er siðaboðskapur: „Heimskur er maður aðeins í verkum sínum.” Það merkir að maður er ekki heimskur í sér heldur fyrst og fremst ef maður hegðar sér heimskulega. Hinn gáfaði getur verið hreinn og klár heimskingi í lífi sínu en hinn vitgranni verið hinn mesti gæfumaður og hegðað sér dásamlega. Þau sem eru álitin lítilmótleg eru kannski þau sem gefa mest, bjarga flestu og eru stórmennin. Kanski má kreista svolítið líkinguna af konfektkassanum. Maður veit aldrei hvað verður úr fólki, hæfileikarnir sem fólk fær í vöggugjöf eru engar tryggingar um hamingjuna. Sitthvað er gæfa og gjörvileiki.

Forrest Gump er góð mynd og hrífur flesta. En auðvitað munu þau sem vilja að tilveran sé túlkuð algerlega út frá þeirra vitsmunalega sjónarhól verða fyrir vonbrigðum og þykja myndin ekki rísa undir nafni og vera jafnvel á mörkum hins væmna. Myndin er notkunarvæn fyrir hópa, sem vilja ræða um hamingjuna, tilgang lífsins, klisjur í menningunni, söguskoðanir, blekkingar, siðferði, ástina og Guð. Leikurinn er loflegur, Tom Hanks og Sallie Field eiga góðan leik, meistarataktar á öllum póstum. Kvikmyndin er konfekt og klassík. 

Prédikanir

Eru eignir einkamál

Hversu miklar eignir áttu? Má spyrja þig svona spurningar? Tilgangurinn er ekki að fá tölur eða upplýsingar um fasteignir heldur biðja þig að íhuga afstöðu þína til eigna þinna og stöðu þinnar. Hver er lífsleikni þín og hvaða afstöðu opinberar peningahyggja þín?

Við megum gjarnan spyrja okkur líka hvort það sé einkamál fólks hversu ríkt það er? Skatturinn telur að svo sé ekki og þú eigir að gefa allt upp, það sem þú átt innanlands en líka í skattaskjólunum – allt þitt. Og hvað gerir þú við þetta fé? Ef þú átt hundrað milljónir er það ekki bara einkamál þitt hvernig þú notar þær? Eða getur verið að einhver siðleg krafa sé á þeim sem eiga?

Til hvers eru eignir? Getur verið að við höfum skyldu að gegna gagnvart einhverjum öðrum en sjálfum okkur varðandi peninga okkar og fjármuni? Það er hagnýtt að draga í þessu sambandi fram andstæðuna og slagorð frá liðinni öld: Löglegt en siðlaust. Það er löglegt að hugsa bara um sjálfan sig í notkun fjár en það er hins vegar siðlaust að hugsa bara um sjálfan sig og gleyma öllum hinum. Börnin, framtíðarkynslóðir, eiga kröfu á hendur okkur um góða meðferð eigna, já hvernig við lifum. Löglegt og siðlegt er andi kristninnar.

Fjármálasnillingurinn Jesús

Guðspjall dagsins er um eignir og og notkun þeirra. Og það hét á gömlu tungumáli Biblíunnar, ráðsmennska. Jesús segir sögu, eina af 38 dæmi- eða líkingasögum sem miðlað er í Nýja testamentinu. Og merkilegt er að Jesús talaði enga lífsfjarlæga himnesku heldur notaði hann ræðutíma sinn og fræðslustundir til að vekja fólk til vitundar um hagnýt mál og að það skipti máli hvernig við lifum, hugsum, tölum og störfum. Mörgum, sem lesa í Biblíunni, kemur á óvart hversu oft Jesús talar um peninga. Helmingur smásagna hans varðar notkun á fjármunum! Jesús hugsaði um peninga, talaði um þá og var merkilegur fjármálaspekulant. Hann vakti athygli á hagfræði og hefði verið flottur í tímum viðskipta- og hagfræðideilda heimsins.  

Í guðspjalli þessa sunnudags segir Jesús frá peningamanni, sem var nappaður að því að fara illa með og fyrirtækið sem hann stýrði var í vondum málum. Honum var sagt upp en mátti vinna uppsagnartímann. Ráðsmaðurinn gat því ákveðið með hvaða móti hann skildi við fyrirtækið. Hann gafst ekki upp heldur sýndi snilldartakta, sem ekki voru þó í þágu húsbóndans heldur hans sjálfs. Hann kallaði í alla, sem skulduðu eitthvað og afskrifaði skuldirnar að nokkru. Og hver var tilgangurinn. Jú, karlinn gerði sér grein fyrir að staða hans yrði skelfileg þegar vinnutími yrði búinn. Hann yrði atvinnulaus og allir vanvirtu hann og sneru við honum baki. Hann var því fljótur að hugsa og ákvað að nota þennan uppsagnartíma í eigin þágu, láta eigandann blæða en hann sjálfur myndi græða. Tilgangurinn með skuldaafskriftunum var að ávinna sjálfum sér vináttu skuldaranna. Þegar hann væri orðinn atvinnulaus ætti hann greiða inni hjá þeim, hönk upp í bakið á skuldaraliðinu. Ameríkanar hafa löngum notað málsháttinn: „Scratch my back and I´ll scratch yours.“ Merkingin er einföld: „Gerðu mér greiða og ég endurgeld greiðann.“ Og það var og er inngreypt í fólk að þetta sé eðlilegt lögmál í samskiptum. Ég varð einu sinni vitni að því að maður vildi innheimta greiða sem hann hafði gert öðrum en beiðni hans var hafnað. Hann var furðu lostinn yfir að geta ekki sjálkrafa kallað á endurgjaldið eins og það væri í einhverju bandi sem hægt væri að kippa í.

Trúmennska og heiðarleiki

Jesús minir fólk á með sögu dagsins að gæta raunveruleikans og horfa á fólk með raunsæi. Orð Jesú, boðskapur hans er: Fyrir alla muni verið ekki kjánar, bláeyg börn, heilagir sakleysingjar. Verið vakandi gagnvart fólki! Og eigum við að hlusta á þessa Jesúspeki. Já, margir, jafnvel flestir eru aðeins með hugann við eigin hag, eigin dýrð, eigin fjármuni og velferð og láta sig litlu skipta um aðra. Flestir eru sjálfhverfir. Jesús talar því enga himnesku um eitthvað sem er ótengt lífinu. Trú á að vera raunhæf, með báða fætur á jörð og í veruleika mannlífsins. Ljóssins börn eiga að vera raunsæ á sjálf sig, annað fólk og hve lífið er margslungið. 

Jesús segir merkilega örsögu, sem fólk veit ekki hvort er ýkjusaga, brandari eða spekisaga. Fólk veit ekki hvort á að bregðast við henni með því  að hlægja eða taka hana alvarlega. En af því hún er tvíræð er hún áleitin og umhugsunarverð. Skilaboð Jesú virðast vera: Fylgist vel með hinum undirförulu. Verið það sem þau eru ekki, gerið ekki það sem þau gera. Í stað þess að láta peninga fylla huga og líf notið þá í annarra þágu. Þá verður til fjársjóður á himnum. Fylgist með Donald Trump, með Erdogan, með viðskiptamógúlunum, með stjórnmálamönnunum, hinum ríku, yfirvöldum, stjórnendum, embættismönnum – öllum sem hafa möguleika til að hagnýta sér aðstæður. Er allt gott og farsælt, sem þau gera. Misnota einhver vald sitt? Kunna þau að klóra breiðu bökin?

Markmið eða tæki

Kristnin hefur kennt allt frá tíma Jesú að fólk á að ekki að vera þrælar eigna sinna og aðstöðu heldur nota í þágu lífsins, í þágu allra, ekki síst þeirra sem eru þurfandi. Sannur yfirmaður lætur stjórnast af lífsafstöðu og góðu siðferði. Um allar aldir hefur það verið skýr og einfaldur Jesúleg lífsviska að tengja völd og gott siðferði. Hvort sem höfðingarnir vildu eða ekki. Það var og á að vera yfirmönnum og undirmönnum kristileg skylda að vera kunnáttusöm í lífsleikni og siðferði.

Er siðfræðin vanvirt sem uppistaða þroskaðrar lífsleikni? Við getum efast um að einhver siðferðisvídd sé fólgin í orðunum fjármagnseigandi, fjárfestir og forstjóri. Flestir skilja þó að farsæl stjórn fólks og fjár verður aldrei án gilda. Siðlaus stjórn drepur og veldur aðeins óbærilegri þjáningu. Stórfyrirtæki og stjórnvöld í Evrópu, Ameríku og um víða veröld setja sér því orðið siðareglur vegna þess að siðsemi – í viðskipum, stjórnun hvers konar -borgar sig þegar til lengri tíma er litið. Siðlaus fyrirtæki tapa alltaf á viðskipum. Stjórnvöld, hreyfingar og fyrirtæki sem ætla að lifa lengur en nokkur ár verða og ættu að setja skýrar reglur um viðmið, ferla og mörk.

Jesús dregur fram hve viðskipti eru lituð af sjálfselsku og að embættismenn geta verið uppteknir af eigin völdum, stöðu og fé og brugðist þar með störfum sínum og hlutverkum. Freisting valdamanna er að gerast egódólgar. Prettavitið getur orðið gríðarlegt, en þjónustan léleg og réttlæti fótum troðið. Guðfræði er til að hjálpa fólki við að gegnumlýsa kerfi og atferli og greina stefnu til góðs. Og trú er iðkandi lífsafstaða sem leyfir skarpskygni og siðvit varðandi hlutverk fólks í heimi og framtíð. Að trúa merkir ekki að tapa sér í einhverri himneskri glópsku, heldur að trúmaðurinn læri að horfa á heiminn með augum Guðs og vera samverkamaður og Guðs í veröldinni.

Hlutverk okkar er að vera sólarmegin og rækta með okkur líf og gæði. Við erum öll ráðsmenn í lífi okkar, stjórn, peningamálum, kirkju, samfélagi og náttúru.

9. sunnudagur eftir þrenningarhátíð. Textaröð A

Prédikanir

Eftirlýstur

Fyrir þremur vikum slapp fangi úr haldi lögreglu við dómhúsið við Lækjartorg og hljóp lögregluna af sér. Lýst var eftir honum og leitin var áköf. Saklaus unglingur varð m.a. tvisvar fyrir að lögreglan hélt að hann væri hinn eftirlýsti sakamaður. „Innan skamms sjáið þér mig ekki lengur, og aftur innan skamms munuð þér sjá mig.” Það var lýsingin á fangamissi og fangafundi. Eftirlýstur – og þessir viðburðir rifjuðu upp fyrir mér hálfrar aldar eftirlýsingu, auglýsingaplakat, sem við, unglingarnir í Neskirkju, gerðum af miklum metnaði. Þetta var á hippaárunum þegar Jesúfólkið erlendis hélt á lofti myndum af öðru vísi Jesú en í kirkjunum. Það voru myndir af andófsjesú, þessum sem þorði að vera öðru vísi. Og þannig hafði Jesús verið en rímaði líka við draum og hugsjónir fólks um ábyrgð í samfélagi, þor til að vera í samræmi við dýpri viðmið. Svo var sá Jesús auðvitað líka vörpun á draumum okkar unglinganna, sem gerðum uppsteit gegn foreldrum og uppreisn gegn hátterni eldri kynslóðarinnar. Svoleiðis uppreisnarjesús var spennandi. Eftirlýstur Jesús Kristur.

Þetta var snemma vors árið 1972 og efnt var til „Jesúmessu“ í Neskirkju við Hagatorg. Prestur og æskulýðsleiðtogar kirkjunnar virkjuðu okkur ungviðið til verka og hvöttu til dáða. Við Jónas Þórir, síðar organisti og tónlistarjöfur, vorum stórhuga og efndum til hátíðar unga fólksins á fyrsta sunnudagskvöldinu í mars. Það voru engin vandræði með kirkjusóknina. Unglingarnir í hverfinu komu og fylltu kirkjuna. Yfirskriftin var: Eftirlýstur Jesús Kristur. Fjöldi unglinga ræddi um trú sína, las ljóð, söng og spilaði. Kalli Sighvats í Trúbrot lánaði Hammondorgel sitt, sem var þá Rollsinn í poppheiminum. Hammondinn bilaði þó reyndar í miðju lagi, okkur Jónasi Þóri, sem stýrðum samkominni, til mikillar hrellingar. Sóknarnefndin var talsvert stressuð yfir látunum og aðsókninni og óttaðist að allt færi úr böndum. En okkur Jónasi Þóri var þó treyst og við höfðum m.a. hannað og fengið prentað plakat til auglýsinga, til dreifingar í hverfinu og upphenginga í kirkjunni. Þetta var flott plakat með lýsingum á hinum eftirlýsta rétt eins og krimma í villta vestrinu. Eftirlýstur Jesús Kristur. Svo var þarna líka felumynd af Jesú. Plakatið vakti mikla hrifningu og prentað í mörgum grunnlitum. Það lá við slagsmálum í lokin þegar fólk fékk að ná sér í eintak af vegg kirkjunnar. Þessi plaköt voru síðan hengd upp í hundruðum unglingaherbergja í Reykjavík.

Eftirlýstur Jesús Kristur. Á öllum tímum er hann eftirlýstur; um hann rætt; hvort hann sé týndur eða dáinn; hvort hann tengist samtímanum; hvers eðlis tengslin við hann geti verið og hvaða gildi hann hafi á hverri tíð. Í dag verður málþing í Hallgrímskirkju um málefni fanga og tilgang fangavistar. Fangar og Jesús eiga reyndar margt sameiginlegt, m.a. að hafa verið stungið í steininn! Jesús komst reyndar út úr grjótinu og fangar vilja eiga afturkvæmt úr fangelsi, ekki aðeins úr húsi heldur líka til frelsis, nýrra möguleika og nýs lífs í samfélagi fólks. Fangar vilja fá að lifa upprisu í eigin lífi.

Að sjá og sjá ekki

Texti guðspjallsins er um eftirlýsingu. Það var auðvitað alveg rétt hjá Jesú sem hann sagði við vini sína, lærisveinana: „Innan skamms sjáið þér mig ekki lengur, og aftur innan skamms munuð þér sjá mig.” Þessir samverkamenn Jesú skildu ekki orð hans fyrr en þeir sáu heildarmyndina löngu síðar. „Þið sjáið mig ekki en svo munuð þið sjá mig að nýju.“ Hvað átti Jesús við með þessu? Hvað meinti hann með að hann færi til föðurins og kæmi svo til baka? Jesús áttaði sig á að alls konar falsfréttir breiddust út. Jesús bað því fólk að að hlusta vel. Sjálfur vissi hann að hann var eftirlýstur af yfirvöldum. Stjórnvöld vildu ná honum og ekki aðeins stinga honum í steininn, heldur beinlínis ryðja honum úr vegi. En Jesús Kristur sá lengra. Hann þekkti framvinduna og vissi að meira væri í vændum en pyntingar og aftaka. Síðan skýrði hann út fyrir lærisveinunum hvað það merkti að innan skamms myndu þeir ekki sjá hann en svo innan skamms sæju þeir að nýju. Það yrði þeim sorgarefni þegar hann færi og þau, sem vildu hinni ungu hreyfinu Jesú Krists illt, myndu fagna. En líkt og við barnsfæðingu er fagnað þegar barnið er fætt og lifir getur hið vonda orðið til góðs.

Jesúmyndir

Á plakatinu sem prentað var fyrir Neskirkju fyrir fimmtíu árum var mynd af Jesú Kristi. Það var felumynd, sem varð ekki sýnileg eða augljós nema fólk staldraði við og skoðaði vel. Hún á sér þá sögu að ljósmyndari var að taka myndir af bráðnandi snjó að vori. Þegar hann fixeraði myndirnar sá hann allt í einu hvernig mannsmynd birtist á ljósmyndablaðinu. Það var mynd af síðhærðum, che guevarískum, skeggjuðum Jesú Kristi. Þetta var ekki það sem myndasmiðurinn átti von á og honum varð svo mikið um að sjá þennan Jesú Krist birtast sér við framköllunina að myndbirtingin breytti lífi hans.

Plakat okkar unglinganna í Neskirkju vakti hrifningu. Plakatið var tvírætt, kveikti í fólki og virkjaði ímyndunaraflið. Svo var Jesús Kristur eftirlýstur. Þannig er hann á hverri tíð. Sumir vilja Jesú Krist dauðan eða úthýsa honum úr lífi og menningu. En aðrir gera sér grein fyrir að Guð er uppspretta lífs. Í krafti Jesú Krists er allt líf þessa safnaðar. Í hans mætti störfum við prestar og starfsmenn þessarar kirkju. Í krafti mannvinsemdar Jesú Krists lýsum við eftir góðu samfélagi, mýkt í tengslum og ábyrgð í afstöðu til fólks, náttúru og heims. Hvað merkir að sjá ekki Jesú lengur? Hvenær sjáum við hann og með hvað móti sjáum við hann eins og hann er? Er Jesús Kristur lifandi bróðir og samfylgdarmaður? Eða er hann eftirlýstur? Hvaða hlutverki gegnir Jesús Kristur í lífi þínu? Hver er Jesúmyndin í þínum huga?

Við erum eftirlýst

Við höfum tilhneigingu til að hengja þungar byrðar lífsins á þunna þræði. Það sem við höldum að geri okkur hamingjusöm slítur oft böndin. Þá verða áföll sem oft valda innanmeinum. Við þurfum að læra listina að greina hvað er raunverulega til hamingju, friðar, gleði og farsældar og hengja þau gæði ekki á þunna þræði. Hver er þrá þín? Eftir hverju lýsir þú í lífinu? Eftir hverju sækist þú? Hvernig væri að skoða mál lífsins með nýjum hætti? Við getum og megum gjarnan snúa öllu við og hugsa út frá betri forsendum og róttækari sjónarhóli. Jesús Kristur er ekki eftirlýstur heldur lýsir eftir okkur og að við sjáum hans ljós og lifum í því ljósi. Við erum eftirlýst. Guð vill vera okkar vinur og tengjast okkur ástarböndum. Það eru hin þykku bönd sem hvorki fangelsa né bresta á álagstímum. Þráðurinn að ofan. Lífsbönd ástar og umhyggju. Amen. 

Prédikun í Hallgrímskirkju, 8. maí, 2022, 3. sunnudag eftir páska.

 

Greinar og pistlar

Júlía og jurtirnar

Í dag skírði ég Júlíu Ósk sem býr í húsinu í grænmetisgarðinum hennar mömmu við Tómasarhaga í Reykjavík. Júlía Ósk tók svo sannarlega þátt í skírninni, setti hendina í vatnið og var vel áttuð. Mamma hefði haft gleði og gaman af þessari efnilegu og ákveðnu konu. Og mér þótti afar vænt um að fá að vitja hennar, fjölskyldu hennar og hússins sem var byggt í þessum garði bernsku minnar. Hugurinn leitaði aftur.

Garðurinn var gróðurvin hverfisins frá miðri tuttugustu öld og frægur fyrir gæðakál, ofurrófur og gulrætur sem krakkarnir í nágrenninu laumuðust í. Mamma skammaðist ekki yfir rófnastuldi heldur taldi þvert á móti mikilvægt að koma vítamíni í ungviðið. Svo var í garðinum ræktað alls konar vel ilmandi krydd og fjöldi kartöflutegunda því mamma var tilraunakona eins og góðir ræktunarmenn eru. Hún hreifst af fjölbreytileika og litríki gróðurs og mannlífs. Þegar mamma hafði ræktað í garðinum í hálfa öld seldi hún lóðina, fylgdist svo með húsbyggingu og blessaði framtíðaríbúa. Mér þykir vænt um að fá að skíra fallega stúlku sem þar býr nú, ausa hana vatni, biðja henni blessunar sem og fjölskyldu hennar. Hún er óskabarn.

Garðrækt mömmu vakti athygli og Þjóðviljinn flutti þá fregn, að kona í Vestubænum ræktaði dýrustu karftöflur á Íslandi. Blaðið birti mynd af garðinum á dýrmætri byggingarlóð við Tómasarhagann og því augljóst að konan var mamma. Verktakar og lóðaþurfandi framkvæmdamenn komu í röðum og báðu um lóðina. Pabbi vísaði þeim brosandi á mömmu. Svo hringdu aðrir og spurðu hvort þeir gætu ekki fengið þessa óbyggðu lóð. Og enn vísaði pabbi á mömmu. Þar fengu framkvæmdamenn heimsins fullkomlega skýr svör. Nei, þeir gætu ekki fengið þessa lóð af því að hún væri notuð til kartöflu- og kál-ræktar. „En hættið þið ekki bráðum þessari garðrækt, þetta er jú byggingarlóð?“ „Nei,“ sagði mamma ákveðin. „En gætuð þið ekki fengið betra garðaland hjá borginni?“ spurðu þeir enn. „Nei,“ svaraði mamma alveg skýrt. Það var alveg sama hvað skynsemi heimsins spurði um, hvað byggingamennirnir buðu og hvað praktískt hyggjuvitið bar upp. Garðurinn var ekki falur fyrir byggingu af steinsteypu og járni, heldur viðkvæmar byggingar jurta, sem nutu verndar, athygli, ástúðar og elsku mömmu.

Við pabbi og Kristín systir vorum vön atlögum hinna lóðargírugu og kipptum okkur ekki upp við áganginn. En svo komst ég að því að nágrannarnir gerðu grín að mömmu. Krakkarnir báru þessar fréttir og miðluðu af kostgæfni böðulsins. „Mamma þín er skrítin því hún ræktar kartöflur. Getur hún ekki keypt þær út í búð eins og mömmur okkar? Eða kálið? Það fæst líka í KRON.“ Þegar við systkin bárum upp þessi eineltisefni settist mamma niður með syni og dóttur við eldhúsborðið og skýrði málið. Mamma var eldri en flestar hinar mömmurnar og hún hafði líka þroskað með sér stefnu og lífsleikni. Hún tilkynnti okkur slök og með hlýju í augum að henni væri alveg sama um hvað fólki fyndist um svona ræktun. Hún skýrði út að fólkið í sumum húsunum við götuna héldi að það væri fínna að vinna ekki moldarvinnu og vera ekki eins og fólkið í sveitinni. En því miður hefði það bara ekki skilið meira og verið þroskaðra en þetta. Svo hló mamma bara að Þjóðviljanum og nágrannaviljanum. Hún væri ræktunarkona sem hefði gaman af jurtunum og að auki væri það gott fæði sem hún byggi til. Hún væri frjáls, veldi sér atvinnu, sparaði heimilinu peninga sem við gætum notað í eitthvað skemmtilegt í stað þess að kaupa kartöflur og kál.

Þá var það skýrt og klárt. Mamma notaði tækifærið til að kenna eðli smáborgaraháttarins, mikilvægi góðrar næringar, neysluvenjur, rekstur heimilis og mikilvægi frelsis og sjálfstæðis. Svo ræktaði hún sitt dýra kál, seldi í KRON og Sölufélag garðyrkjumanna og sauð niður afganginn til vetrarins. Mamma var græn í hugsun og svo var það auðvitað alveg sjálfgefið að Guð elskaði afstöðu hennar og starf. Kartöflurnar hennar voru betri en annarra, kálið hennar stórvaxnara og ljúffengara en í búðinni. Mamma var í leynibandalagi með Guði, sem skapar og elskar fólk sem ræktar og hefur áhuga á lífríkinu. Svo fengu nágrannarnir sendingu úr garðinu þegar haustaði, ekki til að breyta hugsun þeirra, heldur af því maður deilir með öðrum gæðum garðs og heims. Ræktun er siðlegt mál og félagslegt.

Svo var ramakvein og harmað á Tómasarhaganum þegar mamma nálgaðist nírætt og treysti sér ekki lengur til rækta í öllum 500 fermetrunum eins og áður. Þá tók hún skrefið og seldi garðinn. En hún átti enn horn í gömlu lóð afa míns og ömmu, Litlabæjarlóðinni. Mamma tók svo upp úr þremur kartöflubeðum síðasta haustið sem hún lifði! Grænt er sálarvænt.

Guðspjall dagsins og boðskapur Biblíunnar varðar líf og ræktun og að mannlífið væri tengt lífgjöf Guðs. Mamma þekkti gleðiboðskap Jesú að lífið þarfnast næringar og alúðar. Plöntur og menn þarfnast heilbrigðs samhengis. Menn þrífast best þegar flæði lífsnæringar er óheft. Guð ræktar vel og mennirnir njóta. Skírnarþegi dagsins er alinn upp í ræktuðu samhengi garðsins hennar mömmu. Í moldinni urðu máttarverk, allt ræktaðist vel og hluti af áburðinum voru elskulegar bænir móður minnar. Júlía Ósk er blessuð í dag og fjölskylda hennar líka. Ég held að græn elska mömmu lifi enn og bænirnar hennar skili enn blessun. Já blessun fylgi Júlíu sem er óskabarn og öllu hennar góða fólki. Ræktunin heldur áfram.

Prédikanir

Brauðið dýra og önnur brauð

Haraldur stofnaði og byggði upp tæknifyrirtækið Ueno en seldi það svo til Twitter fyrir metfé. Áður en hann seldi hringdi hann í konuna sína til að ræða um skattgreiðslur af sölunni. Hann hafði jú möguleika á að fara með peningana í skattaskjól. Í stuttu símtali komust þau hjónin að niðurstöðu. Þau ætluðu að flytja heim og koma með peningana með sér! 
 
Hljóðskrá prédikunar í Hallgrímskirkju 14. mars er að baki þessari smellu.
 
Textinn er svo hér að neðan. 2021 14. mars.
Fjórði sunnudagur í föstu.
 

Faðir minn var bókamaður og aðdáandi Halldórs Guðjónssonar frá Laxnesi. Hann hafði einfaldan smekk í jólagjafamálum sem létti líf okkar fjölskyldunnar. Hann óskaði sér alltaf bókar eftir Laxnes. Jóladagana sat hann svo glottandi og kumrandi yfir kúnstugum sögum frá stílmeistaranum og orðhaganum í Gljúfrasteini.

Ein jólin fékk hann Innansveitarkrónikuna sem lá lengi á borðinu við hlið lestarstóls pabba. Ég kíkti svo í hana. Í bókinni er merkileg saga sem var reyndar gefin út sér, umrituð og lagfærð lítillega. Það er sagan af brauðinu dýra. Þar segir frá Guðrúnu Jónsdóttur sem var vinnukona prestsins í Mosfelli. Henni var treyst til að fara með brauðdeig í seyðslu á hverasvæði í Mosfellsdal. Brauðferðirnar voru ábyrgðarmál og jafnvel hættulegt starf vegna hitans á þessu svæði risabökunarofns. En Guðrún tók upp seydda brauðið þegar það var fullbakað og kom nýju deigi fyrir. Sagan segir að þegar hún hafði eitt sinn tekið upp stórt brauð var komin þoka þegar hún ætlaði heim. Hún var svo dimm að Guðrún villtist og var týnd í þrjá sólarhringa. Hún fór víða um Mosfellsheiði með stóran brauðhleifinn. Að lokum komst hún heim og fólki til furðu hafði hún ekki borðað af brauðinu. Þegar hún var spurð af hverju svaraði hún: „Því sem manni er trúað fyrir, því er manni trúað fyrir.“ Sem sé, hún braut ekki brauðið til að nærast. Rigningarvatnið var það eina sem hún setti upp í sig á þesari löngu göngu. Af hverju bar hún fæðuna en notaði hana ekki sér til styrktar og lífs? Hún var jafnvel búin að krafsa erfðaskrá sína í moldarbarð þar sem hún lagðist fyrir svo ljóst var að hún var hrædd um líf sitt. En hún borðaði ekki brauðið. Var ástæðan þrællyndi, blind hlýðni við reglur? Nei, það var siðferðisstyrkur. Guðrún bar virðingu fyrir verkefni sínu, skyldum sínum, vera trú því sem henni var trúað fyrir. Halldór Laxnes hafði eftir Guðrúnu: „Getur nokkur nokkurn tíma verið nokkrum trúr nema sjálfum sér?“ Enginn hefði álasað Guðrúnu að hafa matarlaus og vegna svengdar borðað brauðið á þessari löngu villuför. En það gerði hún ekki. Það var ekki í samræmi við siðferði hennar, vinnuafstöðu, skyldusýn og lífsafstöðu. „Því sem manni er trúað fyrir, því er manni trúað fyrir.“ „Getur nokkur nokkurn tíma verið nokkrum trúr nema sjálfum sér?“ Innrætið skiptir sem sé máli.

Sagan um brauðið dýra varðar lífsafstöðu og rímar við áherslur í textum dagsins. Hvað er satt? Hvað er mikilvægt? Hver er lífsafstaða okkar? Er mikilvægt að tileinka sér siðferði eða er bara best láta reka stefnulaust? Þessi látlausa en litríka saga úr Mosfellssveit lýsir afstöðu og siðferði. Að konan skyldi ekki í hungri sínu kroppa úr brauðinu er ótrúlegt. Sagan er eins og dæmisaga úr safni Jesú. Atburðarásin er ydduð og ótrúleg svo tilheyrendur geri sér grein fyrir að boðskapurinn sé mikilvægur og eftirtektarverður. Og hver er hann? Siðferði – mikilvægi þess að axla ábyrgð, láta ekki eigin hag eða græðgi stjórna öllu. Heilindi.

Í siðferðisglundroða og sýndarsiðferði sýnist mörgum skylda að reyna að ná brauðunum, athyglinni, peningum, völdum og viðhlægjendum. Þá er sannleikurinn ekki við völd né heldur siðferði. Ekki þarf lengi að skygnast um í vestrænum samfélögum til að sjá að sjálfhverfir lukkuriddarar sæki í gæðin. Tveir síðstu áratugir hafa á Vesturlöndum verið blómatími hinna sjálfhverfu sem vilja gleypa allt. Það er fólkið með sjálfsástarröskun, narcissistarnir siðblekktu. Þegar fólk er ekki meðvitað um aðsóknina vandast málið og margt fer illa í rekstri peningastofnana, fyrirtækja og samfélaga þegar þeir ná tökunum. Sjáflhverfungarnir með sjálfsástarröskunina leita í valdastofnanir, stjórnmál og peningastofnanir. Norskir vinir mínir hafa sagt mér að þar í landi sé reiknað með að siðblekktir eða siðblindir menn séu nærri 3% innan stjórnsýslunnar. Af því að sjálfhverfungar reynialltaf að ná völdum, peningum, lofi og dýrð sé nauðsylegt að beita síunarkerfum í ráðningum og stífu eftirliti. Sjálfhverfungarnir borða alltaf allt brauðið og skila engu úr ferðum lífsins. Þeir koma sjálfum sér á framfæri, hrifsa til sín gæði heimsins – sem er alltaf á kostnað annarra.

Í dag er brauðdagur í kirkjuárinu. Á fjórða sunnudegi í föstu er minnt á brauð lífsins. Brauð var og er tákn um líf. Kirkjur eru brauðhús. Í kirkjuhefðinni er talað um brotningu brauðs. Jesús var veislukarl og útdeildi brauði til næringar. Í miðju kirkna heimsins er borð sem kallar fólk til samfélags, samtals og veislu. Textar dagsins varða brauðið á því borði og tjá áherslumál Jesú og þar með lífsafstöðu trúmanna. Brauð í Gamla testamentinu var forsenda að áherslur Jesú á brauð lífsins skildust. En Jesús talaði sumt í gátum og annað í dæmisögum til að opna vitund fólks fyrir hvað skipti máli, til hvers lífið væri, hvernig fólk gæti lifað og notið lífsgæða. Við erum minnt á að svengd fólks í vanda er mætt með næringu. Daglegt brauð er eiginlega daglegt kraftaverk. Fólk í vanda í lexíunni og skipverjar í nauðum í pistlinum fá mat, von og þeim var bjargað. Jesús byggði á reynslu þúsunda kynslóða og minnum úr hebresku samfélagi þegar hann talaði um brauð lífsins. Hann setti sjálfan sig í tákn- og raunsamhengi sveltandi fólks, skildi þorsta og svengd, lífgaði, veitti von og blessaði. Boðskapur hans var skýr, hann væri kominn frá Guði til að næra og gefa það sem fólk og heimur þarfnast til að geta notið lífsins.

Í kirkjulífi COVID-tímans er ekki hægt að brjóta brauðið. Bið er á að altarisgöngur hefjist að nýju. Sóttvarnarástæður eru ástæðan. En hlutverk kirkna er óbreytt. Það er að verja líf, vernda fólk og efla til lífsgæða. Þrátt fyrir að við brjótum ekki brauð og göngum ekki til altaris getum við svo sannarlega íhugað boðskap Jesú um brauð og líf. Í djúpi tímans, vestrænnar menningarinnar og pólitík er vaxandi skilningur á að ekkert samfélag og ekki heldur lífríkið þolir yfirráð sjálfhverfunganna. Æ fleiri skilja að ráð þeirra eru til dauða. Sannleika um lífið þarf að verja og siðferði verður að ráða för.

Í vikunni hreifst ég eins og margir aðrir af viðtölum við Harald Þorleifsson og lífsafstöðu hans. Haraldur stofnaði og byggði upp tæknifyrirtækið Ueno en seldi það svo til Twitter fyrir mikla fjármuni. Áður en hann seldi hringdi hann í konuna sína til að ræða um skattgreiðslur af sölunni. Hann hafði jú möguleika á að fara með peningana í skattaskjól. Í stuttu símtali komust þau hjónin að niðurstöðu. Þau ætluðu að flytja heim og koma með peningana með sér. Af hverju? Jú, vegna þess að þau vildu borga skatt af söluhagnaðinum á Íslandi. Ísland hefði gert Haraldi kleyft að menntast og hann hefði notið góðs heilbrigðiskerfi sem þjónaði honum vel í heilsuvanda hans. Íslenskt samfélag og stofnanir þess höfðu gert Haraldi kleyft að komast þangað sem hann er í dag. Sem sé þakklæti, ábyrgð, siðferði og þroskuð lífsafstaða. Hann hefði getað látið hagnaðinn hverfa, étið allt brauðið og ekki skilað neinu til uppeldissamfélags síns. En hann var trúr skyldum sínum og borgaði til uppeldissamfélags síns. Þetta er að vera samfélagslega ábyrgur. Og í vikunni urðum við vitni að frábæru verkefni sem Haraldur beitir sér fyrir. Hann er að rampa Reykjavík. Haraldur er í hjólastól og veit af eigin reynslu að bæta þarf hjólastólaaðgengi til að fólk komist með þokkalegu móti inn í fyrirtæki og verslanir. Haraldur fer ekki aðeins í brauðferðir sínar á hverasvæði heimsins heldur kemur úr ferðinni með brauð, ekki bara eitt heldur mörg.

Jesús Kristur reisti sér ekki minnisvarða af grjóti eða með hernaðarsigrum, heldur með því að útdeila brauði og gæðum. Ölturu í kirkjum minna á að allir þarfnast næringar, ekki aðeins andlegrar heldur líkamlegrar einnig. Hinn kristni boðskapur er að allir megi njóta gæða. Það eru mannréttindi að allir fái notið fæðu. En boðskapur texta dagsins varðar ekki bara að fá að borða góðan mat heldur njóta hamingju, frelsis, mannréttinda og framtíðar. Brauð lífsins merkir líka að allir eigi að njóta friðar, öryggis, gæsku og lands. Svo róttækur er boðskapur kristninnar og svo árangurstengt og gæðatengt er það líf sem okkur er boðið að lifa. 

Hvað gerir þér gott? Fjölbreytilegt fæði og í hæfilegum skömmtum. Svo er það hin fæðan, t.d. tengsl við fólk, tilfinninganæring, líkamleg hreyfing, gæfa í tengslum og vinnu, að einhver sjái þig og meti, brosi við þér og segi þér að þú sért mikils virði. Svo er það hin víddin sem er hin hlið sama máls. Hvað getur þú gert til að aðrir njóti lífsins? Getur þú sagt eitthvað jákvætt og nærandi við samferðafólk þitt og ástvini? Getur þú bakað brauð og fært einhverjum syrgjandi, einmana eða þurfandi? Getur þú umlukið einhver með kærleiksríkum bænum? „Því sem manni er trúað fyrir, því er manni trúað fyrir.“ Jesús Kristur frelsar líf, nærir og blessar. Og Guðrún Jónsdóttir axlaði ábyrgð sem er í samræmi við þroskaða samfélagssýn. Haraldur Þorleifsson sýndi siðvit og manndóm til fyrirmyndar. Við getum ekki sem einstaklingar bjargað heiminum en getum þó öll fært öðrum eitthvað sem verður þeim til góðs. Að Jesús sé brauð lífsins og næring skilgreinir veröld okkar og lífsgæði. Við erum friðflytjendur, málsvarar réttlætis og góðs lífs. Við erum brauðberar Guðs. Amen

Fyrri ritningarlestur: 2 Kon 4.42-44
Einu sinni kom maður frá Baal Salísa og færði guðsmanninum tuttugu byggbrauð, frumgróðabrauð. Dálítið af nýju korni hafði hann einnig í poka sínum. Elísa sagði: „Gefðu fólkinu þetta.“ „Hvernig get ég gefið þetta hundrað mönnum?“ svaraði þjónn hans. En hann sagði: „Gefðu fólkinu þetta að eta því að svo segir Drottinn: Þeir munu eta og leifa.“ Síðan bar hann þetta fyrir þá og þeir átu og leifðu eins og Drottinn hafði sagt.

Seinni ritningarlestur: Post 27.33-36
Undir dögun hvatti Páll alla til að neyta matar og sagði: „Þið hafið nú þraukað hálfan mánuð fastandi og matarlausir. Það er nú mitt ráð að þið matist. Þess þurfið þið ef þið ætlið að bjargast. En enginn ykkar mun einu hári týna af höfði sér.“ Að svo mæltu tók hann brauð gerði Guði þakkir í allra augsýn, braut það og tók að eta. Urðu nú allir hressari og fóru líka að matast.

Guðspjall: Jóh 6.52-58
Nú deildu Gyðingar hver við annan og sögðu: „Hvernig getur þessi maður gefið okkur líkama sinn að eta?“ Þá sagði Jesús við þá: „Sannlega, sannlega segi ég yður: Ef þér etið ekki hold Mannssonarins og drekkið blóð hans þá er ekki líf í yður. Sá sem etur hold mitt og drekkur blóð mitt hefur eilíft líf og ég reisi hann upp á efsta degi. Hold mitt er sönn fæða og blóð mitt er sannur drykkur. Sá sem etur hold mitt og drekkur blóð mitt er í mér og ég í honum. Eins og hinn lifandi faðir sendi mig og veitir mér líf, svo mun ég láta þann lifa sem mig etur. Þetta er það brauð sem niður steig af himni. Það er ekki eins og brauðið sem feðurnir átu enda dóu þeir. Sá sem etur þetta brauð mun lifa að eilífu.“