Greinasafn fyrir merki: Lúther

Greinar og pistlar

Erasmus – upphefð og andstreymi

Vinur minn mælti með Erasmusi og ég varð hissa. „Meinarðu þennan sem kenndur var við Rotterdam?“ spurði ég. Og svarið var „já – í útgáfu Stefan Zweig.“ Ég vissi ekki af þýðingu þeirrar bókar en ábendingin fór á bak við betra eyrað. Svo brosti Zweig-Erasmus feimnislega við mér á bókmarmarkaðnum í Laugardalshöll. Og ég keypti kverið og fór að lesa um heimsmanninn, lærdómsjöfurinn, gunguna og friðflytjandann Erasmus. Hann átti vini í viskusetrum Evrópu og gat – þrátt fyrir munkaheftingarnar – flakkað á milli góðbúa spekinnar og valdasetra álfunnar, látið ljós sitt skína, heillað fróðleiksþyrsta og lagt gott til skilnings og tengsla. Svo opnaði hann mörg hlið fyrir Martein Lúther og aðra jöfra siðbótarinnar á sextándu öld og breytti þar með heiminum.

Stefan Zweig skrifar fjörlegan, litríkan en einnig upptjakkaðan texta um persónuvíddir Erasmusar og líka gunguskap hans. Hann lýsir heilsufari meistarans, viðkvæmni, kvíða og hugleysi, fræðasókn hans, vinnusemi og löngun hans til að láta gott af sér leiða. Svo fáum við innsýn í lagskiptingar miðaldasamfélagsins, áhrifavalda, menningarstjóra og hvernig búblur Evrópu þess tíma voru. Zweig teiknar vel persónugerð Erasmusar og hvernig hann myndar andstæðu við persónu Marteins Lúthers sem heillaðist af ýmsu því sem Erasmus hafði skrifað og kynnt. Mér þóttu lýsingar Zweig á Erasmusi skemmtilegri, trúverðugri og merkilegri en það sem hann skrifaði um Lúther. Lúthersprófíllinn er eiginlega aðlagaður þörfum Erasmusarlýsingarinnar. Erasmusi er lýst fyrst og Lúther síðan sem andstæðu til að styrkja eða dýpka lýsingu á Erasmusi. Bókin er ekki sagnfræðirit heldur ætlað að vera fjörleg og litrík túlkun. Hún er bókmenntaverk og jafnvel áróðursrit. Það er styrkur verksins að lýsa tveimur mikilvægum áhrifavöldum í Evrópu á fyrri hluta sextándu aldar til að skýra gerjun og þróun evrópskra stjórnmála, átaka og þar með menningarsögu næstu alda.

Stefan Zweig var af gyðingaættum, vinur margra gáfu- og menningarljósa Evrópu á fyrri hluta 20. aldar og meðal þeirra var Sigmund Freud. Uppgangur nasismans eftir fyrri heimsstyrjöld magnaði bál gyðingahaturs í Evrópu. Stefan Zweig varð ekki vært í álfunni, fannst hann missa heimili sitt og var eiginlega flæmdur að heiman eins og fjöldi annarra. Hann varð landflótta og lífsflótta og framdi að lokum sjálfmorð árið 1942. Hvernig líður manni sem er sviptur æru, manngildi og heimili? Í harðnandi menningardeiglu Evrópu var eiginlega óhjákvæmilegt að hann íhugaði ofbeldissókn manna og átök, hatur, andúð, frið, menntun, menningu og ólíka gerð mannfólksins. Í Erasmusi sá Zweig húmanista, boðbera friðar, mann lausna og sátta og fyrirmynd um margt það besta sem heimur og mannkyn þarfnast. Erasmus var merkileg og þörf fyrirmynd fyrir sextándu öldina en jafnvel líka þá tuttugustu og samtíma okkar. Með vísan í þróun stjórnmála samtíðar sinnar furðaði Zweig sig yfir hrottalegum kenningum Machiavelli í stjórnhörkuritinu Prinsinum. Af hverju svona hryllingsboðskapur og köld stjórnargrimd en ekki mildi og friðarsókn Erasmusar? Morðæði Pútíns gagnvart rússneskum og úkraínsku borgurum, Hamasæðið og Netanyahu-hryllingurinn þessara daga kallar fram stóru spurningarnar um menntun, menningu, frið og réttlæti. Það eru spurningarnar sem lágu svo þungt á Stefan Zweig og kölluðu fram bókina um Erasmus. Því er hún ekki aðeins um sögupersónur heldur almennt um lífsbaráttu fólks, eigindir, viðbrögð og gildi. Stórmerkilegt rit, ekki gallalaust og vissulega skrumskæling á ýmsu í persónum og söguhetjum ritsins en ávirkt og lyftir upp miklu fleiru en málum siðbótartímans og 16. aldar. Erasmusbókin er um okkur líka, fólk á 21. öld sem glímir við rosalega mengun, vond stjórnmál, þegjandahátt menntafólks og getuleysi leiðtoga þjóða. 

Lof sé Sigurjóni Björnssyni sem þýðir Erasmus – upphefð og andstreymi svo vel og Skruddu fyrir útgáfuna. Takk Ómar fyrir að mæla með bókinni. Hún situr í mér. Erindið er blóðríkt og klassískt.

Meðfylgjandi kennimynd er málverk Holbein af Erasmus frá Rotterdam. Myndin er einnig notuð á framhlið íslensku útgáfunnar.

31. mars, 2024.

Greinar og pistlar

Síbót

Bergmál hamarshögganna berst til okkar á þessum degi. Í dag, 31. október, á svonefndum siðbótardegi, eru liðin meira en fimm hundruð ár frá því að munkurinn og háskólakennarinn Marteinn Lúther við negldi á dyr hallarkirkjunnar í Wittenberg 95 tesur sínar. Og þessar tesur Lúthers voru um miðlæg efni í kristinni trú. Tesa er setning eða setningar með einni meginhugsun. Og af hverju negldi hann trúarhugmyndir sínar á dyrnar. Kirkjuhurðin var við aðalgötuna í bænum þar sem allir áttu leið um. Kirkjuhurðin var auglýsingaskilti eða heimasíða þess tíma. 

95 tesur Lúthers höfðu gríðarleg áhrif því að hann fjallaði um viðkvæm málefni sem deildar meiningar voru um. Dugmiklir fjárplógsmenn fóru um héruð og seldu grandalausum kvittanir fyrir syndaaflausn. Þetta voru svonefnd aflátsbréf og hluti ágóðans af sölunni átti að fara til að byggja Péturskirkjuna í Róm. Þessi útsmogna fjárföfnunaraðferð kom við Lúther, sem hafði komist að þeirri niðurstöðu að enginn páfi eða mannlegur máttur gæti opnað dyr himinsins. Aðeins Guð væri megnuður þess. Verðbréf manna væru einskis virði og það væri ekki hægt að múta Guði. Þess vegna hefði Jesús Kristur komið, dáið, brotið múra dauða, sektar og opnað nýjar dyr himins, búið til nýjan gjaldeyri og kúrs fyrir mannkyn. Þessi guðfræði, sem Páll postuli kenndi t.d. í Rómverjabréfinu, Ágústínus kirkjufaðir og ýmsir fornkirkjuvitringar skrifuðu um og prédikuðu líka, hafði fallið í skuggann í puði og stofnanavæðingu og valdasókn kirkjunnar.  

Þegar aflátssali seldi góðhjartaðri skósmiðskonu bréf upp á að hún fengi örugga hraðferð inn í himininn var Marteinn Lúther löngu búin að móta sér skoðun um trú, eðli hennar og fagnaðarerindi. Honum var nóg boðið og ætlaði ekki að láta fjárplóga rugla saklaust sóknarfólk hans. Það var því ekki aðeins guðfræðingurinn heldur einnig presturinn og sálusorgarinn Lúther sem mótmælti óprúttinni sölu á bréfum að lyftunni alla leið inn í Paradís. Lúther vissi að athæfið og réttlætingarnar áttu sér ekki stoð í Biblíunni. Hann sýndi líka að Biblíutúlkun kirkjunnar væri á villigötum. Hann vænti þess að hreinlynt og skynsamt kirkjufólk myndi viðurkenna hið augljósa. Þetta var baksvið og samhengi tesanna 95 á hallarkirkjuhurðinni.

Páfavaldið brást hart við Lúther og útskúfaði honum. Valdafólk gefur jú aldrei eftir vald sitt og stöðu fyrr en í fulla hnefa. Slagurinn varð harður og blóðugur og varð til að íbúar norðurhluta Evrópu urðu það sem kallað hefur verið mótmælendur, sem og meirihluti íbúa Norður Ameríku. Kirkjudeildir um allan heim, hvort sem þær eru lútherskar eða eiga sér aðra sögu, rekja upphaf til munksins sem negldi bréf á kirkjudyr í Wittenberg. Hamarshöggin bergmála í menningu heimsins æ síðan. Að vera kristin kirkja er að stunda siðbót. og það verkefni er sístætt. Og erindi siðbótar, kristninnar, er stöðug verðandi, vernda og bæta, ekki aðeins siðinn heldur þjóðfélag, kirkju, lífshætti  = síbót. 

Myndina af Lúther tók ég í safni í Wittenberg. 

Prédikanir

Vatnssósa ást

Lítið barn var fært til skírnar. Fallegur drengur og fyrsta barn foreldra sinna og aðeins eins dags gamall. Drengurinn var ausinn vatni og hvert var nafnið? Ekki nafn úr fjölskyldunni, ekki nafn afa eða frænda. Nei, hann átti að bera nafn dýrlings dagsins. Og hver var dagurinn? Það var 11. nóvember – ekki í ár þó margir drengir verði skírðir í dag. Nei, árið var 1483 og drengurinn var sonur Hans og Margrétar Lúther. Og skírnardagurinn var 11. nóvember og því fékk drengurinn nafn dýrlings dagsins, sem er heilagur Marteinn frá Tours. Það var reyndar góður dýrlingur, rómverskur hermaður sem var svo frómur að hann minnti í framferði sínu á boðskap Jesú. Marteinn dýrlingsefni bjargaði t.d. fátækum manni frá því að verða úti í vetrarveðri með því að skera yfirhöfn sína í tvennt og gefa hinum klæðlitla. Og Marteinsmessa var hin evrópska þakkargerðarhátið þegar uppskera var komin í hús og þá var ærið tilefni til að halda veislu. Þetta var líka tími vinnuskila, fardagar vinnufólks á hausti og þegar leitað var nýrrar vinnu og vistar.

Marteinn Lúther var skírður á þessum degi. Hann fæddist 10. nóvember svo það var ekki verið að bíða með skírn, enda engin ástæða þegar mikil réttindi og dýrmæti eru í boði. Börnin voru rétt komin úr móðurkviði út í þennan litríka heim þegar þau voru líka tekin í ljósheim himinsins. Þau voru þá borgarar í veröldinni og borgarar í himnaríki.

Í Eisleben
Ég kom í ágústlok til borgarinnar Eisleben, fæðingarborgar Marteins Lúthers. Þar lést hann reyndar einnig. Það var heillandi að ganga gamlar götur, snerta veggi lífsreyndra húsa aldanna, fá tilfinningu fyrir lífi og sögu fólks, hugsa um tilfinningar, vonir og örlög, gleði og harma – upplifa stóra festi lífsins. Svo var lækurinn enn ofanjarðar sem rann skammt frá bernskuheimili Lúthers.

Við, samferðafólkið, gengum á milli helstu húsa og helgidóma. Þegar við höfðum skoðað fæðingarstað Lúthers röltum við að skírnarstaðnum. Ég var að íhuga hvað hefði gengið á í bænum á Marteinsmessu á þessum skírnardegi. Kannski var verið að slátra nauti í einhverjum húsagarðinum til að undirbúa veislu uppskeru og fardaga. Kannski höfðu einhverjir komist í bjórtunnurnar og söngur hljómaði í húsasundum. Með veislu í huga nálgaðist ég kirkju Péturs og Páls sem var skammt frá heimili Lúthersfjölskyldunnar.

Kirkjan var ekki fullbyggð þegar Lúther var skírður og hefur í tímans rás verið endurbætt. En áratugir andkristinnar kommúnistastjórnar voru kirkjuhúsinu vondir. Kirkjurnar í Austur-Þýskalandi voru fórnarlömb tímans eins og fólk og ýmis önnur dýrmæti menningarinnar. En nú var viðgerð hafin. Við fórum inn í kirkjuna og ég var altekin undrun. Ég bjóst við að þegar svo gamalt guðshús væri viðgert væri reynt að gera það sem næst upprunalegu útliti. En ekki aldeilis. Jú, kirkjan var gömul, en haldin hafði verið samkeppni um hvernig ætti að gera við og byltingarkennd tillaga var samþykkt. Þar sem þetta var skírnarstaður Lúthers var ákveðið að skírn fremur en upprunaútlit mótaði viðgerðina.

Þrenna skírnarinnar?

Og hvernig leggur maður áherslu á skírn? Og þá er ráð að spyrja: Hvað er skírn og hvað er samhengi hennar? Í skírninni er tjáð að Guð elskar, elskar börn og allt líf. Guð kallar til athafnar sem tjáir ást, er ástarjátning Guðs og manna, athöfn faðmlags ástarinnar, gagnvirk tenging lífshöfundar og lifenda. Guð gefur orð til þessa veruleika skírnar, orð um að Guði er óendanlega umhugað um þig. Guð vill gefa líf, viðhalda lífi, bjarga lífi og gera það líf undursamlegt og eilíflega hreint.

Og ást er aldrei aðeins huglæg heldur líka efnisleg. Í skírninni eru ekki bara orð sögð heldur er skírn tengd við heim efnis, við raunveruleikann. Þess vegna er vatn notað og það er hið skynjanlega efni umhyggju Guðs. Líf manna er háð vatni. Og svo hefur vatnið einnig margar táknrænar víddir sem skipta líka miklu og tja ýmsar víddir sem vert er að taka eftir. Við lifum ekki án vatns, hvorki bókstaflega né táknrænt.

Og þriðji fléttuþráður skírnarinnar er loforð Guðs um nánd, nærveru, alltumlykjandi gæsku. Ástvinir, sem lyfta barni sínu til skírnar, játast guðlegri blessun og fela hið unga líf góðum Guði. Og skírn á sér líka stórt samhengi í lifandi söfnuði og kirkjunum sem ætlaðar eru helgiþjónstu.

Laugin mikla
Eislebenkirkjan var sláandi fögur í einfaldleika sínum. Kirkjan var öll hvíttuð að innan og afar björt. Þó þessi þýska kirkja sé minni en Hallgrímskirkja er ljósflæðið líkt nema í kórnum. Gólfflöturinn hafði verið endurunninn og vatnsgárur og bylgjur sagaðar í hann. Gólfið er rennislétt en í það hafði verið sagað svo að það var eins og hringbylgjur bærust út frá nokkrum stöðum í kirkunni. Og hringjunum er einnig skírnartúlkun. Skírn er máttarviðburður sem hefur og á að hafa áhrif á allt líf skírnarþegans. Gæska Guðs er ævimál hins kristna manns. Bylgjurnar frá skírn bernskunnar hafa áhrif á okkur og ættu eða mega móta lífsgöngu okkar alla tíð. Og geislar sólar skinu á gólfið og mynduðu mynstur með bylgjuhringjum gólfsins.

Venjulegur skírnarfontur var þarna í kirkjunni, stórt fat á hvítum fæti. Það var eðlilegt, en hins vegar var óvænt að framan við kórinn var búið að saga stóran hring í gólfið og koma þar fyrir stórri laug með rennandi vatni. Það var hægt að fara í stóran pott. Við skírnir er hægt að nota niðurdýfingaraðferð, þ.e. láta barn eða fullorðinn fara á kaf í vatnið. Sú er hin gamla kristna aðferð við skírn og við könnumst við af myndum af skírn Jesú í Jórdan.

Innan á gólfbarmana, þ.e. efri barna þessarar stóru skírnarlaugar var skráð skírnarskipunin: „…gjörið allar þjóðir að lærisveinum, skírið þá í nafni föður, sonar og heilags anda…“ Líf Jesú, fyrirmynd hans, orð hans er upphaf kirkju í heiminum og bylgjuvaldur menningar um aldir. Síðan hefur boðskapur hans hljómað og haft áhrif. Og enn gildir boðið. Farið – gerið allar þjóðir að vinum Jesú, lærisveinum hans, skírnarþegum, kennið þeim að skynja, skilja, iðka boðskap hans og vera farvegir hans til góðs og lífs. Í hvers krafi? Hans. „Ég er með yður alla daga allt til enda veraldar.“

Litli kúturinn sem hrein í kirkju Páls og Péturs í Eisleben átti eftir að glíma við alls konar samtryggingarpólitík tímans og sló í guðfræðihrúður kirkjunnar sem hafði endurmótað boðskap Jesú í eigin þágu. Það var og hefur aldrei verið einfalt eða auðvelt að bjóða stórkerfum valdsins byrginn. Lúther átti eftir að berjast við fordóma, heyja innri baráttu, tilbiðja dýrlinga, biðla til páfa, hlusta á konuna sína og börnin sín sér til visku. En alltaf var ljóst að einn var meistarinn, þessi sem kom sem fulltrúi Guðs, Guð sjálfur í heimi. Og hans er lífið sem drengurinn var skírður til. Hans er líf okkar sem þjónum í kristinni kirkju. Og það er sá veruleiki sem er erindi kirkju Jesú Krists í heiminum, hvort heldur er í Austur Þýskalandi, Vesturbæ Reykjavíkur, í Ossetíu, Kenýju eða Japan. Að lifa í þeim anda er að lifa kristni, vera í sambandi við Guð og vera kristniboði í lífi og starfi. Marteinn frá Tours gaf kyrtil sinn. Við megum gefa hluta af okkar skjóli til gæfu fyrir aðra. Og höldum þakkargerðarhátíð fyrir allt sem við njótum og leyfum öðrum að njóta með okkur. Við erum borgarar heims og himins erum kirkja og megum styðja kristni og gefa til stuðnings kristniboði.

Vatnssósa hjálpræði
Hlustum á inntak lexíu dagsins. Hún er jafn efnisleg, bókstafleg og vatnssósa og annað í erindi þessa sunnudags:
„Sjá, Guð er mitt hjálpræði, ég er öruggur og óttast eigi, því að Drottinn Guð er minn styrkur og minn lofsöngur, hann er orðinn mér hjálpræði. Þér munuð með fögnuði vatni ausa úr lindum hjálpræðisins.“
Ég skírði barn í gær og skíri annað í dag. Tugir barna eru skírð þessa helgi á Íslandi og ótrúlegur grúi um heimsbyggðina. Kannski eru einhverjir Marteinar í þeim hópi? Foreldrar þeirra lyfta börnum sínum af elsku til að þiggja ást Guðs. Við erum forréttindafólk að fá að vera aðilar að lífi Jesú Krists. Í lífi og starfi megum við lúta því vatnssósa boði og vita að Jesús Kristur er með okkur, nærri okkur, í okkur, allt til enda veraldar.
Amen.

Prédikun á Marteinsmessu, í Neskirkju 11. nóvember 2012.

Kristniboðsdagurinn – Annar sunnudagur í nóvember

Textaröð: A

Lexía: Jes 12.2-6
Sjá, Guð er mitt hjálpræði, ég er öruggur og óttast eigi, því að Drottinn Guð er minn styrkur og minn lofsöngur, hann er orðinn mér hjálpræði. Þér munuð með fögnuði vatni ausa úr lindum hjálpræðisins. Og á þeim degi munuð þér segja: Lofið Drottin, ákallið nafn hans. Gjörið máttarverk hans kunn meðal þjóðanna, hafið í minnum, að háleitt er nafn hans. Lofsyngið Drottni, því að dásemdarverk hefir hann gjört. Þetta skal kunnugt verða um alla jörðina. Lát óma gleðihljóm og kveða við fagnaðaróp, þú sem býr á Síon, því að mikill er Hinn heilagi í Ísrael meðal þín.

Pistill: Róm 10.8-17
Hvað segir það svo? Nálægt þér er orðið, í munni þínum og í hjarta þínu. Það er: Orð trúarinnar, sem vér prédikum. Ef þú játar með munni þínum: Jesús er Drottinn og trúir í hjarta þínu, að Guð hafi uppvakið hann frá dauðum, muntu hólpinn verða. Með hjartanu er trúað til réttlætis, en með munninum játað til hjálpræðis. Ritningin segir: Hver sem trúir á hann, mun ekki til skammar verða. „Ekki er munur á Gyðingi og grískum manni, því að hinn sami er Drottinn allra, fullríkur fyrir alla þá sem ákalla hann;“ því að hver sem ákallar nafn Drottins, mun hólpinn verða. En hvernig eiga þeir að ákalla þann, sem þeir trúa ekki á? Og hvernig eiga þeir að trúa á þann, sem þeir hafa ekki heyrt um? Og hvernig eiga þeir að heyra, án þess að einhver prédiki? Og hver getur prédikað, nema hann sé sendur? Svo er og ritað: Hversu fagurt er fótatak þeirra, sem færa fagnaðarboðin góðu. En þeir hlýddu ekki allir fagnaðarerindinu. Jesaja segir: Drottinn, hver trúði því, sem vér boðuðum? Trúin kemur þannig af því að heyra. Og það sem heyrt er byggist á orðum Krists.

Guðspjall: Matt 28.16-20
En lærisveinarnir ellefu fóru til Galíleu, til fjallsins, sem Jesús hafði stefnt þeim til. Þar sáu þeir hann og veittu honum lotningu. En sumir voru í vafa. Og Jesús gekk til þeirra, talaði við þá og sagði: Allt vald er mér gefið á himni og jörðu. Farið því og gjörið allar þjóðir að lærisveinum, skírið þá í nafni föður, sonar og heilags anda, og kennið þeim að halda allt það, sem ég hef boðið yður. Sjá, ég er með yður alla daga allt til enda veraldar.