Greinasafn fyrir merki: lifandi vatn

Greinar og pistlar

Lifandi vatn

Hér að neðan er styttur fyrirlestur minn um vatn, vatnssókn kvenna í heiminum og samversku konuna sem Jesús talaði við. Lesturinn birtist einnig sem grein í 51. hefti Ritraðar Guðfræðistofnunar og hægt er að nálgast greinina að baki þessari smellu. 

Lifandi vatn

Vatn er þungi kvenna veraldar. Konur og stúlkubörn sækja vatn í 80% tilvika á hinum fátækari svæðum heims þar sem brunnar eru ekki nærri híbýlum fólks.[1] Yfir tveir milljarðar manna hafa ekki aðgang að vatnsveitu í húsum sínum og njóta þar með ekki góðrar hreinlætisaðstöðu. Um aldir og um allan heim hefur verið hlutverk kvenna að afla vatns. Því fjær sem vatnsból hafa verið frá heimilunum, þeim mun lengri tími hefur farið í vatnsburðinn. Tímafrek vatnssókn hefur verið á kostnað skólagöngu. Góðir brunnar eru vinir kvenna og forsenda þess að þær geti menntast. En þegar vatnið þrýtur eru þær oftast teknar úr skóla til að bera vatn. Vatnssókn er erfið, oft heilsuspillandi og afar tímafrek. Á hverjum degi nota konur heims um tvö hundruð milljón klukkutíma til að bera vatn heim fyrir sig og sína. Þann tíma vildu flestar þeirra fremur nýta með börnum, á heimilum, til gleðimála og menntunar.[2] Vatns­streita heimsins bitnar á konum. Vatnsbætur eru í þágu kvenna og lífsgæða fólks.

Konan og vatnssamtalið

Biblíukonur sóttu vatn. Sagan um samversku konuna við Jakobsbrunn sem Jesús Kristur talaði við er ein af ástsælustu sögum Biblíunnar. Sagt er frá fundinum og samtali þeirra í fjórða kafla Jóhannesarguðspjalls. Jesús var á ferð og var þyrstur. Hann ávarpaði konuna og bað um vatn. Af hverju náði hann ekki í það sjálfur? Samtalið varð kostulegt. Guðspjallshöfundurinn hafði greinilega gaman af að segja söguna og rita, því að hún er á mörgum plönum, þvers og kruss og upp og niður. Konan og Jesús töluðu í kross. Einföld beiðni þyrsts manns varð mikið drama, sem endaði með því að konan rauk öskrandi inn í nærliggjandi þorp. Í sögunni um Jesú og konuna flæðir yfir allar brúnir. Það er ofgnóttin í frásögunni sem er áhrifarík. Í sögunni er merkingarplús.

Kona utan hrings?

Hvað merkir þessi frásaga um konuna og Jesú við brunninn? Kirkjufeðurnir töldu að konan hefði verið vafasöm kvenpersóna. Ástalíf hennar hefði verið ansi skrautlegt því að hún hafði átt marga menn. Strax þegar safaríkar sögur eru sagðar fer ímyndun tilheyrenda af stað. Var konan daðurdrós á karlaveiðum? Hún sótti ekki vatn á sama tíma og hinar konurnar sem notuðu kælu morguns eða kvölds til vatnsburðarins. Af hverju? Varð hún að fara á öðrum tímum en hinar siðsömu? Vildu þær ekki leyfa henni að vera í kvennahópnum? Fékk hún ekki að fara með þeim? Eða var skömm hennar svo mikil að sjálf vildi hún ekki vera í samfloti með öllum hinum? Var hún úrhrak samfélagsins? Var henni hafnað af því hún var brotleg kynferðislega og hafði lent utan við ramma þess vegna? Það eru þessi stef eða þættir sem höfundar og prédikarar aldanna hafa einkum staldrað við, útmálað og skrifað um með mörgum orðum og litríkum hætti.

Samkvæmt forsendum hins gyðinglega samfélags var konan talin útlensk. Hún var samversk. Hún átti ekki aðild að hinum viðurkennda hópi innvígðra og réttborinna Gyð­inga. Hún var því sniðgengin af öllum rétttrúuðum og rétthugsandi — nema af Jesú. Hann hlýddi ekki alltaf reglunum og oft, jafnvel óþægilega oft, gerði hann ýmislegt sem var öðruvísi en fólk átti von á og óskrifaðar reglur sögðu að væri rétt hegðun. Hann vann með fordóma í orðum og hegðun. Svo var þessi kona búin að eiga fimm eigin­menn og var með sjötta karlinum. Það er flóð í ástarsögum konunnar, nánast efni í heila sápuþáttaröð. Biblíulesendur aldanna hafa undrast og furðað sig á ístöðu­leysi hennar og reynt að finna hliðstæður í dramatískum konum eigin samtíðar. Þessi undar­lega kona var teiknuð upp sem „öðruvísi“ og óútreiknanleg, femme fatale. Sam­kvæmt föstum samfélagsviðmiðum var hún neðar í goggunarröðinni, að minnsta kosti í vatnsburðar­röðinni, en hinar konurnar. Það var ekki gæfuleg staða sem hún var í þegar hún kom að brunninum og hitti Jesú sem þekkti allar samfélagsreglur brunnasóknar og vatns­mála þjóðar sinnar og nágranna líka. Hann vissi að kona sem kæmi á þessum tíma að brunninum væri utan við heiminn. Hún væri vondum málum.

Hún saurug en hann hreinn

Beiðni Jesú Krists var einföld: „Gefðu mér að drekka.“ Svo fóru þau að skiptast á orðum og setningum sem ekki tengdust. Þau töluðu þvers og kruss. Þegar Jesús bauð konunni lifandi vatn brást hún við með tæknilegri ábendingu. Hann hefði ekkert til að ausa með. Brunnurinn væri djúpur. Hvaðan fengi hann þetta lifandi vatn? Konan skildi ekki orð og merkingu Jesú, allt þar til þetta með lifandi vatnið skvettist inn í vitund hennar. Hvað átti maðurinn við? Gat verið að þetta væri hann? Hann vissi svo margt. Gæti verið að loksins, loksins væri eitthvað að gerast?

Konan vissi auðvitað að brunnurinn var kenndur við Jakob, sem var erkihetja hebreskrar sögu og hálfguðlegur forfaðir íbúanna í Palestínu. Brunnurinn hafði því mikilvægu táknrænu hlutverki að gegna. Í konunni kviknaði neisti, spratt fram hugsun, spurning, kenning, grunur. Gæti verið að þetta væri framtíðarleiðtoginn sem beðið væri eftir? Messías? En hvað um mig?

Um aldir var þessi biblíutexti túlkaður sem tvennutexti, saga með andstæðum. Jesús var túlkaður sem lausnari. Hann bauð vatn lífsins, hafði öll svör á hreinu, vissi allt um konuna og las hana eins og opna bók. Hann gat allt og olli uppnámi hjá henni, sem var öðruvísi en hinar konurnar, fór á skrítnum tíma að brunninum, á versta tíma og í mesta hita dagsins. Sem sé, þarna voru, samkvæmt túlkun aldanna, hinn mikli og hin aumkunarverðasta. Hann gat fært konunni vatn lífsins en hún honum aðeins skítugt brunnvatn. Þau voru á sitt hvorum enda gilda- og virðingarstigans. Hann á toppnum og hún á botninum. Konan var eins og tæki til að sýna hvað Jesús væri klár. Hún var sorinn en hann sonur Guðs. Er þetta það sem textinn segir okkur? Eða er kannski eitthvað meira í þessum texta en tjáning á að karlar eru toppmenn og konur á botninum? Er eitthvað sem við sjáum ekki og getum kannski ekki séð vegna þess að gleraugu okkar, fordómar, brengla?

Skilningur á textum breytist — túlkun

Klassískir textar hafa löngum verið túlkaðir í samræmi við viðurkenndar skýringar­reglur. Þannig hefur það verið með flesta bókmenntatexta, heimspekitexta og að sjálf­sögðu einnig biblíutexta. Á tímum ólæsis var Biblían ekki á allra færi. Því voru sögur Biblíunnar oft myndgerðar. Fólk hafði í guðshúsunum aðgang að myndum af biblíu­atburðum, biblia pauperum. Í öllum hefðum skapast menning og kenningakerfi sem stýra hvernig eigi að tjá hið mikilvæga, megi túlka og þar með skilja. Túlkunar­lyklarnir stýra og flokka. Biblíutúlkun var með slíku móti og mótaði hvernig ætti að skilja og miðla. Svo komu reglulega fram öflugir greinendur sem bentu á veilur og hvað væri betri skilningur og hvað væri rangt. Marteinn Lúther var einn slíkra rýn­enda Biblíunnar. Hann hafði lagt á sig að læra klassísk mál, las texta Biblíunnar á frummálum og gat því borið saman upprunatextann, þýðingar og túlkanir. Í tilviki Lúthers og fjölda annarra kom í ljós að stöðugt þyrfti að rýna í textana því að forsendur síðari tíma voru gjarnan til hindrunar og leyfðu ekki Biblíu­textunum að hljóma eða skiljast í samræmi við eigin forsendur. Síðari tíma forsendur eru oftast grisjandi fordómar og skilningurinn sem fæst er rangur miðað við forsendur biblíutextanna.

Biblíurannsóknir, eins og aðrar rannsóknir fornra texta, breyttust á tuttugustu öld. Fræðimenn nýttu fornleifarannsóknir, bætta þekkingu á menningu, náttúru, trúar­brögðum og pólitík Rómaveldis og þjóðanna sem þeir drottnuðu yfir. Þar með breyttust hugmyndir þeirra um merkingu margra biblíutexta og stundum opnuðust þeir. Með textatúlkun síðustu ára hefur m.a. verið hægt að greina hvernig fólk hefur lesið og skilið textana með mismunandi móti á mismunandi tímum. Viðbrögð almennra lesara og viðbrögð þeirrahafa fengið gildi í nútímatextafræði. Hlutverk biblíufræðanna er ekki aðeins það að kreista fram einhverjar staðreyndir og óumbreytanleg algildi eða stórasannleika úr ritum eða af blöðum Biblíunnar. Sandra M. Schneiders skrifaði með þessa þróun í huga: „… frá átjándu öld til miðrar tuttugustu aldar var nálgun og túlkun sögu og texta fyrst og fremst hlut-túlkun (e. object-centered). Lesendur texta voru sjaldnast spurðir. Og ef viðtakendur biblíutextans komu í ljós urðu ritskýrendurnir tortryggnir.“[3] Þá var eins og þeir yrðu hræddir við að biblíufrásögurnar yrðu ekki eins trúverðugar og vera ætti, ekki eins hlutlægar og keppt væri að. Hvernig getur vitni sagt satt? Er tilveran minna trúverðug í frásögn vitnis? Hvað er satt, hvernig og frá hvaða sjónarhóli?

Lifandi fólk, hagsmunir og afstaða

Biblíufræðin hafa safnað þekkingu og skilningi á fjölmörgum menningarkimum Biblíunnar. Á síðari áratugum hafa biblíufræðingar þorað að skoða betur upplifun og túlkun fólksins sem kom við sögu í ritum Biblíunnar, hópum þeirra og hvernig menningarforsendur stýrðu upplifun þeirra og nálgun. Hvaða hagsmunum var þjónað í þessum textum og við ritun þeirra? Hvaða hópar tókust á? Hvaða hug­myndir urðu ofan á og hverjar voru bældar eða strokaðar út? Biblíulestur fræði­manna breyttist. Ekki var lengur reynt að kreista út kjarnann sem væri hið guðlega aðalatriði og gilt fyrir allar aldir, alla menn og alltaf. Nálgunin varð opnari þegar textar Biblíunnar voru skoðaðir sem marglaga, textar sem segja margar sögur, túlka alls konar tilfinningar einstaklinga, fordóma, visku, tengsl, hagsmuni, vonir og hópa sem koma við sögu. Fortíð kemur við sögu hvers texta, sem og samtíð. Framtíðin kyssir þá líka. Í stað einhæfrar túlkunar hafa nútímabiblíufræði opnað fyrir marg­ræðni og ýmsa túlkunar­möguleika. Í Biblíunni eru margar uppsprettur, uppsprettur margra alda. Í henni er sí­rennsli merkingar og líka ástarkossar eilífðar. Einstakir hópar, kirkju­deild­ir og fræði­menn hafa haft skoðanir á því að ákveðin kvísl flóðsins væri hin eina nytsamlega og heilnæma og því hafnað öðrum. Það sem ekki var valið vék í skugg­ann eða hvarf. Biblían hefur líka verið notuð sem vopn í baráttu og því verið túlkuð til að berja á þeim sem hafa farið aðrar leiðir en valdhafar — andlegir eða veraldlegir — hafa boðað og skipað.

Biblían er stór og frá henni flæða margar merkingarkvíslar en þær geta þó tengst á mismunandi tímum og í samræmi við þarfir tímanna. Á einum tíma tók Lúther eftir að Guð Biblíunnar er Guð elsku og gleði. Á öðrum tíma uppgötvuðu vitrir menn í kirkjum Suður-Ameríku að í Biblíunni er mikið talað um réttlæti. Síðar fóru æ fleiri, t.d. kvennaguðfræðingar, að heyra raddir kvenna í þessu mikla safni. Sagan um konuna við Jakobsbrunn hefur verið opnuð og ritskýringarforsendurnar hafa breyst. Konan hafði rödd og Jesús Kristur hlustaði og talaði við hana.

Á tali við konuna við brunninn

Sagan um samtal konunnar og Jesú um vatnið er dæmi um marglaga og margvíðan texta, sem nálgast má með ólíku og margbreytilegu móti. Flestir ritskýrendur aldanna hafa túlkað konuna sem kynlífsveru fremur en manneskju. Hvernig samfélagið skil­greindi ástalíf, stöðu og samskipti kynjanna stýrði nálguninni. Tvíhyggja réð oftast túlkun og Jesús Kristur var fyrst og fremst teiknaður upp sem andlegur snillingur — en konan var túlkuð sem jarðbundin holdgerving lostans. Andstæður túlkunarinnar, tvenndirnar, voru:

andi — fýsnir

lifandi vatn — brunnvatn

karl — kona

yfirstétt — undirstétt

hinn réttborni — útlendingurinn

við — þið

Hvað gerist ef þessir lyklar eru teknir út og geymdir? Hvað gerist ef sagan er skoðuð með nýjum hætti og án þessara túlkunarforsendna og fordóma? Hvað ef konunni er gefinn séns? Getur verið að við heyrum kannski líka í Jesú með nýjum hætti? Verður hann nær okkur en handan við tvö þúsund ára hljóðtjöld fordóma?

Hið eftirtektarverða er að konan reyndi Jesú. Hún lagði próf fyrir hann. Hún hlýddi honum yfir, þorði að spyrja hann lykilspurninga og gaf ekki færi á klisjum og gervi­lausn­um. Hún þorði að hlusta, hrífast og bregðast við. Hún greindi að mál og við­fangs­efni með greind hins skarpa hugar, raðaði síðan saman öllum brotunum og komst að viturlegri niðurstöðu. Hún dró ályktanir út frá forsendum og rökum. Hún þorði að treysta lífsreynslu sinni og gáfum. Hún þorði að hugsa og komst að niður­stöðu um það sem hún sá, heyrði og upplifði. Niðurstaðan var sú að hún skildi Jesú eftir við brunninn og hljóp inn í bæ til að segja fréttir. Hún var kannski ekki í þeirri stöðu í samfélaginu að mega hafa miklar skoðanir eða tjá þær opinberlega. En þegar hún komst að niðurstöðu um stærstu mál lífs síns og samfélags þá var ekki neitt hik. Konan gat ekki þagað um stórmál. Hún hljóp inn í bæ og varð boðberi Jesú og lærisveinn, kona sem þorði jafnvel að fara gegn öllum fordómum, valdaaðilum og hæðni samfélagsins. Þegar hún sagði fáheyrð tíðindi var hlustað.

Tilfærsla — ný staða

Ef sagan um konuna við brunninn er skoðuð með þessum hætti verður boðskapur­inn dramatískur. Útlend kona af lægstu stétt, úrhrak úrhrakanna, naut boðskapar um lífið í heiminum. Hún, sem allir töldu óverðuga, var verðug að heyra, skilja, trúa og síðan bera fram boðskapinn. Hún, en ekki einhver karl, varð postuli Samverja. Læri­sveinn Jesú kom úr hópi kvennanna, hinna lægstu meðal lágra. Konan sem þorði. Hún mótmælti ekki aðeins Jesú, heldur benti honum á staðreyndir brunnmálanna. Hún þorði líka að segja tortryggnu fólki ótrúlega sögu. Hún talaði þar sem hún vildi, brást við, hugsaði og notaði skýra dómgreind.

Sagan um samversku konuna lýsir konu í ómögulegum aðstæðum sem varð að nýrri mannveru, færðist úr því að vera týnd og fávís yfir í að finna og fara síðan áfram með unna sögu, skýra merkingu og boðskap. Þetta var tilfærsla konunnar úr heimi fordóma, fortíðar og lágkúru til konu með hlutverk himins í heimi. Hún er í sögunni rétt við úr lægð og túlkuð sem skilningsríkari og vitrari en flestir aðrir í návist Jesú. Hún var ekki bara þögguð og falin heldur lyft upp sem guðhetju.

Engin gunga!

Áhugavert er að skoða samhengi sögunnar í guðspjallinu. Í kaflanum á undan var sagt frá öðrum fundi Jesú. Yfirstéttarmaður kom til meistarans til að ræða við hann. Hann hét Nikódemus og var innvígður og innmúraður Gyðingur og vildi ræða trú­málin. Hann naut sömu athygli Jesú, nándar og djúpsamtals og konan við Jakobs­brunn. Hann hafði svipuð tækifæri og hún til að greina og tengja. En hann þorði ekki. Hann var gunga sem hætti ekki stöðu sinni og orðspori. Hann fór og hvarf og kom ekki fram að nýju í Jesúsögunni fyrr en hann lagði til gröf fyrir hinn kros­sfesta. Hann var maður grafar og dauða. Afstaða gungunnar Nikódemusar skapar andstöðu við kjark og þor konunnar. Milli hans og hennar er innrím andstæðu. Lærisveinar Jesú voru stundum flónslegir, skildu ekki speki eða meiningu Jesú Krists. Í samanburð­inum við þá var samverska konan fljót að greina hismi frá kjarna. Hún átti ekki í vandræðum með að skilja. Hún var klók og skörp. Þau Jesús töluðu ekki lengi í kross. Það var bara í byrjun. Þau tengdu fljótt og skildu hvort annað.

Trú og ljós

Myndmálið í sögunni um konuna við brunninn er merkilegt. Hún kom um hádegisbil, sem var ekki brunntími kvenna í þorpinu. Þessi hádegisferð segir líklega minna um stund og tíma en um innri getu og trú. Konan kom til að taka við ljósi lífs. Ferðir hennar voru ekki bara hefðbundnar. Hún hafði getu til að fara og sækja í lífsgæði sem aðrir áttuðu sig ekki á, höfðu ekki döngun í sér til að nýta og njóta. Konan hafði getuna til að taka við lífsvatninu en ekki bara gamla, fúla brunnvatninu.[4] Konan ræddi opinskátt við Jesú, hlustaði, bar fram andmæli og benti á staðreyndir. Hún heyrði rök, greindi víddirnar, komst sjálf að merkilegri niðurstöðu og tjáði hana öllum sem vildu heyra. Það varð síðan til þess að allt þorpið hitti Jesú. Samverska konan varð eins og samtímaútgáfa af Móse sem barði í steininn og fram spratt vatn til að gefa hinum þyrstu að drekka. Hún var sem Jóhannes skírari sínu fólki, spámaður, lærisveinn og postuli!

Þegar fordómum er sleppt og ekki reynt að strípa samversku konuna getur saga og texti opnast. Þá kemur í ljós að það er flóð í þessum biblíutexta.[5] Grunur vaknar um að kannski hafi konan alls ekki verið úrhrak. Kannski var hún klár og vissi hvað hún söng og sagði? Kannski var hún jafnvel skarpari en hinir lærisveinarnir, betri guð­fræð­ingur og kunnáttusamari manneskja en flestir, með himin í hjarta? Kannski var hún frjálsari, opnari, styrkari og meiri leiðtogi en aðrir? Er kannski næring í þessu flóði textans sem konan býður okkur? Lifandi vatn hennar og lifandi vatn Jesú?

Vatnið í Jóhannesarguðspjalli

Vatn kemur víða við sögu og er stef í guðspjalli Jóhannesar. Tengja má þessa brunn­sögu og samtalssögu við frásögnina um þorstann í krossfestingunni. Í dauðastríðinu þyrsti Jesú og bað um vatn. Öllu var snúið við og teygt í krossfestingarfrásögunni. Hið mikilvæga og mesta, lifandi vatn, Andi, þarfnaðist hins lága og ónóga, brunnvatns, sem er andhverfa þess sem guðspjallið annars kennir. Frá krossþorstanum er fólki beint til sögunnar um lífsvatnið. Báðar kvíslarnar eða flaumarnir renna saman. Hið andlega þarfnast hins efnislega. Og öfugt líka: Hið efnislega þarfnast hins andlega í lífi fólks í heiminum. Manneskjur lifa ekki af vatninu einu, heldur þarfnast svo margs að auki. En allt það sem er að auki lifir ekki án vatns. Vatn heldur lífi í lífverum. Öll speki heimsins hverfur ef vatnið hverfur. Skilningsljósin slokkna þegar skrúfað er fyrir vatnið. Svo dramatísk eru vatnsmál veraldar.

Vatn og þungi kvenna

Samverska konan fór að brunninum um miðjan dag. Margar konur eru í samtíð okkar á ferð við brunna og lindir á öllum tímum dagsins af því þær hafa ekkert val. Þær eru kven­kyns og í menningu þeirra er það að sækja vatn skilgreint sem kvennaverk. Vand­inn er félagslegur, menningarlegur og kerfislegur. Hafði samverska konan val? Gat hún sagt við sjálfa sig að hún nennti ekki að fara og færi bara seinna? Nei, hún varð að sækja vatn því að annars væri lífi ógnað. Var þessi kona stödd þarna við brunninn til að leita að körlum? Var það ástæðan fyrir tímasetningu vatnssóknar­innar? Nei, það er ólíklegasta skýringin. Að vera ein á ferð á óeðlilegum tíma stofnaði aleinni konu í hættu. Reynsla kvenna af slíkum ferðum var — og er — skelfileg. Á konur sem eru fjarri öðrum er ráðist. Villidýr merkurinnar leita uppi konur einar á ferð en líka villidýr mannheima sem leita uppi þær konur sem eru utanveltu, standa höllum fæti og njóta ekki stuðnings annarra. Á einsömul stúlkubörn er ráðist, unglingsstúlkur og konur sem eru einar á ferð. Þeim hefur verið — og er —  misþyrmt og nauðgað. Í samtímanum höfum við lært að kenna ekki þolendum um ofbeldisverk. Þegar konur ná í vatn hefur það sjaldnast verið til að tæla aðra. En það hefur oft verið ráðist á slíkar konur. Það er ekki þeirra sök. Konur eru í hættu í vatnsleit og í vatnsferðum. Sagan um Jesú og konuna við Jakobsbrunn er mögnuð saga, sem varðar vatnssókn, vit og trú. Lifandi vatn og gott brunnvatn er kröftugur kokteill.

 

[1] „Facts and Figures“, UN Water, ódagsett, sótt 21. september 2020 af https://www.unwater.org/water-facts/gender/.

[2] „UNICEF: Collecting Water Is Often a Colossal Waste of Time for Women and Girls“, UNICEF, 29. ágúst 2016, sótt 21. september 2020 af https://www.unicef.org/media/media_92690.html. Sjá einnig „The Water Crisis“, Water.org, ódagsett, sótt 21. september 2020 af https://water.org/our-impact/water-crisis/.

[3] Sandra M. Schneiders, „The Gospels and the Reader,“ The Cambridge Companion to the Gospels, ritstj. Stephen C. Barton, New York: Cambridge University Press, 2006, bls. 97.

[4] Jerome Neyrev, The Gospel of John: The New Cambridge Bible Commentary, New York: The Cambridge University Press, 2007, bls. 87–88.

[5] Sandra M. Schneiders, Written That You May Believe: Encountering Jesus in the Fourth Gospel, New York: Herder and Herder, 1999, bls. 143–144.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Greinar og pistlar

Biblían er blaut og Jórdan rennur um heiminn

Þegar ég var nemandi í guðfræðideild á árunum 1974-79 var kennslustofa deildarinnar á annarri hæð aðalbyggingar Háskólans og er reyndar enn. Stofudyrnar eru merktar með V, latneska tölvustafnum 5, fimmta kennslustofan í háskólabyggingunni. Við inngang fimmtu stofu var kennarapúlt en hinum megin í stofunni var virðulegt borð sem lærifeðurnir sátu gjarnan við. Guðfræðibækur voru í hyllum við tvo veggi og milli bókaskápanna var fyrir miðju stofunnar stór Borgundarhólmsklukka sem taldi sekúndur og mínútur. Klukkan var öllum sýnileg og stýrði því upphafi og lokum kennslustunda. Yfir henni, bókahyllum og mannlífi stofunnar var fjöldi landslagsmynda sem Magnús Jónsson hafði málað. Hann var guðfræðikennari og kunnur stjórnmálamaður, en líka drátthagur og lipur málari.

Magnús og Ásmundur Guðmundsson, sem einnig kenndi við guðfræðideildina, fóru saman til Palestínu í maí árið 1939 og voru um sumarið að kanna Biblíuslóðir. Þóttu þetta slík tíðindi að félagarnir færu til Palestínu að fréttir um fyrirhugaða ferð þeirra rataði í dagblöðin, Alþýðublaðið og Morgunblaðið. Þeir gáfu svo síðar út greinargóða bók um ferð sína og Magnús gerði myndirnar. Mörgum myndanna var síðan komið fyrir í stofu guðfræðideildar og hafa verið þar síðan. Allir prestar þjóðarinnar hafa horft á þessar myndir. Ég notaði þær sem augnhvílu þegar ég hlustaði á fyrirlestra fræðaranna. Gulir og grænir litir þessara ferðamynda Magnúsar lifa síðan í minningu minni. Mér þótti alltaf guli litur þeirra áhrifaríkastur. Liturinn kallaði fram þorsta í mér og læddu í vitundina tilfinningu fyrir þurrki, þurrum sandi og eyðimörk, þorsta fólks og fénaðar Biblíunnar.

Áin Jórdan flæddi um þetta landsvæði og kom við sögu margra viðburða. En hún varð meira en aðalá og rann ekki aðeins niður heldur líka upp í heim hugmynda og menningar handan tíma. Í Jórdan var Jesús skírður og þar hóf hann starf sitt. Magnús Jónsson skrifaði í Jórsalaferðarbókinni að honum hafi þótt einna merkilegast í allri ferðinni að koma til árinnar Jórdan. Þar hafi verið „einhver yndisleiki yfir öllu.“ Og hann talar sérstaklega um að liturinn á ánni hafi verið sérkennilegur, gulur. Um skírnarstað Jesú segir Magnús: „En bezt man ég ána sjálfa, ljósgulan álinn í þessari dæmalausu umgerð.“[1] Það er skiljanlegt að honum hafi þótt mikið til um. Enginn sem les kristin fræði, les Biblíuna og hefur listræna taug kemst hjá því að Jórdan laði fram tilfinningar og verði svo að táknfljóti, upphöfnum ál, djúpál eilífðar. En Jórdan ímyndunar og menningar er allt annað en Jórdan nútímans. Jórdan er ekki lengur gul og heillandi augnhvíla heldur græn og seigfljótandi drulla. Yndisleikinn er uppgufaður, horfinn.

Vatnið í Bibíunni – vatn veraldar

Þó Biblíusvæðið sé þurrrt er mikið talað um vatn í Biblíunni. Biblían er rennandi blaut. Og það er ástæða til. Vatnið slökkti ekki aðeins þorsta fólks og tryggði þeim lífsmöguleika. Vatn var líka tákn um hið góða líf, lífsgæði og lífsmöguleika. Jórdan var aðaláin rann ekki aðeins um dal og til Dauðahafsins heldur rann hún um menningu heimsins. Hún hefur ekki aðeins verið samhengi mikilla viðburða heldur orðið dulúðugt menningarflæði sem hefur alið og nært listaverk í mörgum greinum og vakið ýmsar hugsanir fólks á öllum tímum.

Fljótið helga

Jórdan er nefnt eða kemur við sögu í meira en áttatíu skipti í Gamla testamenntinu. Jórdan flæðir inn í heim Ritningarinnar þegar í fyrstu Mósebók. Jórdan markaði mörk heimsins, rétt eins og veggurinn í the Game of Thrones. Ekki svo að skilja að líf væri ekki hinum megin heldur fremur að lífið væri þar ótryggt og öðru vísi. Að fara yfir Jórdan var að fara úr einni veröld í aðra. Þar voru skilin og fljótið hafði því nánast yfirjarðneska stöðu.Að fara yfir Jórdan var að heimurinn yrði ekki samur, rétt eins og Júlíus Sesar fór yfir Rubiconfljót. Ekki yrði aftur snúið. Þetta sérstaka hlutverk Jórdanárinnar hefur varðveist í sögu samtímans. Miðja árinnar er enn landamæri Ísraels og Jóraníu (og Jórdaníu og Vesturbakkans ef talað er pólitískt).

Að fara yfir Jórdan var oft gjörningur sem hafði víðtæka og táknræna merkingu. Þegar Jósúa fór yfir Jórdan með örkina breyttist saga hebrea og þjóðarinnar. Þegar Davíð konungur fór yfir Jórdan fór hann sem sem sigurvegari, eins greint er frá í Jósúabók og 2. Samúelsbók (Jós. 3.15-17, 4.1; 2 Samúelsbók 19.14-19). Eftir að Jakob glímdi við engilinn sem gaf honum nafnið Ísrael fór hann yfir hliðará Jórdanar (1 Mós. 32.22-28). Elía klauf vötn Jórdanar og hlutverk hans og stafur fór til arftakans Elísa sem einnig hafði vald vatnaskila og lækninga (2. Konungabók 2.6-9, 5.10-14). Í Dómarabókinni segir frá því er Gídeon og hópur með honum fór yfir Jórdan (Dóm. 7.24, og 8.4). Og síðar fóru Makkabeabræður yfir ána einnig (1. Makk. 5.24).

Þessar yfirferðir – að fara yfir Jórdan – eru minni í Biblíunni. Fræðimaðurinn Jeremy Hutton kallaði þessa yfirumferð „handan-Jórdan-stef“ eða “trans-Jordanian motiv.”[2] Til forna var Jórdan stórá og því erfitt var að fara yfir ána. Engir nema þeir sem áttu brýnt erindi lögðu í slíkan leiðangur. En þó það væri kannski ekki beinlínis lífshættulegt að fara yfir ána fóru menn sjaldnast að ástæðulausu. Vegna þess hve mikið fyrirtæki var fara yfir ána varð það minni í menningu þjóða og ættbálka við Jórdan að Jórdanför gegndi táknhlutverki.

 Jórdanskírnin sem gjörningur

Vegna tákngildis árinnar að marka nýjan veruleika og nýjan tíma fór Jóhannes skírari að Jórdan til að koma boðskap sínum til skila með sem skýrustum hætti, boða mönnum að koma, hreinsast og ganga inn í nýja tíð. Nýtt líf var í boði. Að Jesús Kristur kom til Jóhannesar frænda síns og fór út í ána til að skírast hlutverki sínu var einnig tákngjörningur.

Skírn Jesú var gjörningur Jóhannesar skírara og skírnarþegans. Gjörningurinn fékk miðlæga stöðu í íhugun kristinna manna um allar aldir, bæði í vestri og austri. Skírn Jesú Krists var á fyrstu öldum kristninnar mun mikilvægari en fæðing hans. Guðsbirtingin hófst við og í Jórdan fremur en í Betlehemsviðburðinum. Skírn Jesú var haldin sem hátíð guðsbirtingar, þeofaníu, sem er á þrettándanum. Enn er víða haldið upp á þessa hátíð og gjarnan með því að stökkva í vatn. Margir hafa séð fólk í rétttrúnaðarkirkjunni stinga sér í fljót í byrjun janúar, hvort sem þau eru ísköld eða hlý. Fljótahoppin eru skírnarminni.

Jórdan sem staður og samhengi

Skírn Jesú í Jórdan er einn af fáum viðburðum sem öll guðspjöllin fjalla um. Svo er áin nefnd í nokkur skipti til að staðsetja viðburði í starfi Jesú. Bakkar Jórdanar urðu vettvangur ræðu hans eða verka (t.d. Matt 19.1, Mark 10.1; Jóh. 10.40). Jesús var meðvitaður um að skírn hans væri ekki iðrunarskírn. Skírnarósk hans markaði stefnu. Skírnarathöfnin opinberaði upphaf starfsferils hans. Jesúskírnin er ekki með sama inntaki og skírn kristinna manna. Jesús skírðist ekki til lífsins eins og börn og fólk kristninnar. Hann skírðist ekki til endurnýjunar, ekki til að losna úr viðjum sorans eins og menn. Skírn Jesú var og er uppspretta í eyðimörk, árstraumur, sem mótar umhverfi og er forsenda gróðurs, sem kenndur er við himininn. Skírn Jesú var síðar túlkuð svo að í henni hefði Jesús endurhelgað heiminn. Samkvæmt skilningi miðaldakristninnar hreinsuðust t.d. vötn heimsins við þennan lykilatburð og tengdust Guði aftur. Skírn Jesú var talin hafa áhrif á allan heiminn, líka blautsvæðin og lífríki heimsins. Jórdan rann frá þessum lykilatburði Jesú og heimsins ekki aðeins í Dauðahafið heldur fór að hafa áhrif á allan heiminn óháð tíma og rými. Kristnir menn fóru að kenna að í Jórdanskírninni hefði Jesús helgað allt vatn og strauma heimsins. Jórdan rann um allan heiminn og helgaði vötnin. Auður djúpúðga vildi því verða greftruð í flæðarmáli því þar væri helgur staður. Skírn Jesú helgaði – líka Íslandsstrendur. Vatnið getum við notað í sakramentunum í kirkjunum. Í bikarnum er vatnið helgað fólki til blessunar. Í víninu er helgað vatn. Í skírninni eru mannfólk hreinsað og helgað Guði. Boðskapur sakramentanna er að allt er blessað af Guði og lífið má blómstra.

Jórdan framar Betlehem

Skírn Jesú var álitin mikilvægari en fæðing hans. Það merkir að Jórdan var mikilvægari en Betlehem. Kirkjufaðirinn Origenes lagði áherslu á að áin sjálf hefði líka gildi fyrir kristna. Að baða sig í Jórdan væri hið sama og innlifast algerlega Jesú Kristi. Jórdan varð pílagrímamarkmið. Þegar helgisiðir kristinna safnaða þróuðust á fjórðu til sjöttu öld var athygli fólks ekki bundin því hvað skírnin þýddi eða hvort einhverjar eðlisbreytingar yrðu á fólki. Áhuginn og íhugun beindist að helgun vatnsins og hreinsun skírnarþega. Á þrettándanum, minningardeginum um skírn Jesú, var vatn blessað í kirkjum um víða veröld. Helgað vatn var síðan borið inn á heimilin í nágrenni kirknanna og ætlað til lífsbóta og lækningar sjúklingum. Í þessum helgisiðum sem enn eru iðkaðir um víða veröld flæðir Jórdan enn um heimin.[3] Helgisiðirnir eru ekki bara um hreinleika sálarinnar heldur vísa vitund, kirkju og veröld að því hvort vatnið sé hreint. Þrettándinn má því gjarnan vera einnig náttúruhátíð – hátíð vatnsins. Guð og náttúra eru tengd.

Hvar var Jesús skírður?

Ferðamenn sem hafa áhuga á sögustöðum Nýja testamenntisins vilja gjarnan sjá skírnarstað Jesú. Á síðari árum er farið er með þá til Yardenit sem er við útfall Jórdanar úr Galíleuvatni. En það er væntanlega ekki skírnarstaður Jesú. Hvernig stendur á að fólki er ekki sýndur líklegasti staðurinn? Ástæðan er einfaldlega að sá staður lítur ekki nægilega vel út. Ásýnd Jórdanar þar er ósæmileg og alls ekki í samræmi við dásemdartilfinningu Magnúsar Jónssonar, dósents. Samkvæmt hefðinni er talið að Jesús hafi verið skírður í Jórdan rétt norðan við þáverandi strönd Dauðahafsins og austan við Jeríkó. Sá staður nefnist í nútímanum Qasr el Yahud. Þangað fóru pílagrímar aldanna. Þar voru klaustur og gistihús til að þjóna ferðafólkinu sem vildi vitja hins heilaga staðar. Talið var að Jesús hafi ekki verið skírður vestan megin heldur fremur austan megin í ánni og þar voru ýmis þjónustuhús reist fyrir aðvífandi ferðamenn. En þegar múslimar réðu ríkjum austan megin ár var erfiðara að fara yfir ána og pílagrímarnir vitjuðu þá Jesústðarins vestan megin.

Eftir sex daga stríðið árið 1967 náðu Ísraelar völdum í Qasr el Yahud. Fornleifagröftur og hernaðarlegir hagsmunir torvelduðu svo heimsóknir ferðamanna og ferðafrömuðir lögðu til árið 1981 að Yardenit yrði “hinn” skírnarstaður Jesú sem vitja mætti. Yardenit varð svo hinn opinberi skírnarstaður Jesú í Ísrael. Þangað komu þrjú til fimm hundruð þúsund á ári. Búið er að leggja mikla fjármuni í að gera Yardenit ferðamannavænan svo ekki þurfi að sýna alvörustaðinn. Þessi tilfærsla á skírnarstað Jesú vekur áleitnar spurningar um hvort lúkkið sé mikilvægara en sannleikurinn? Er skírn Jesú mikilvægur og alvöru heimsviðburður eða bara góð saga sem hægt er að teygja og toga og hentar best góðri senu?

Jórdan sem táknfljót og þar með menningarveruleiki

Jórdan rennur ekki aðeins um Jórdandal og hverfur svo í hafi dauðans. Eftir fall Jesúsalem árið 70 eftir Krist voru Gyðingar reknir burt frá Palestínu dreifðust þeir um Evrópu, Asíu og veröldina. Í dreifingunni, díasporunni, héldu þeir áfram að íhuga merkingu árinnar og mikilvægra staða hebreskrar sögu. Kristnir menn fengu síðan Nýja testamentið í hendur og Jórdan fór að renna um hugi þeirra og búa til merkingu og næra líf hinnar kristnu menningar. Jórdan var kristnuð í kristninni. Jórdan var ekki lengur staður heldur fór að blandast vötnum heimsins. Og af því kristnir menn mátu mikils allt sem tengdist guðssyninum var allt talið hljóta blessun af honum. Þar sem Jesús skírðist í Jórdan spratt fram vitundin um að Jesús hefði ekki aðeins notið blessunar heldur hefði hann í þessum himneska gjörningi sjálfur blessað vatnið sem laugaði hann. Og af því menn hafa alla tíð getað samtengt allt líf og skilið að allt er samhangandi lífsnet vaknaði vitundin um að blessað vatn Jórdanar hefði líka haft góð áhrif, að Jesús hefði helgað öll vötn veraldar í skírn sinni. Jórdan rann ekki aðeins niður í Dauðhafið heldur upp til lífs fólks og menningar síðan. Jórdan er ekki aðeins mikilvæg vatnsuppspretta í Palestínu heldur líka menningarstraumur, uppspretta merkingar fyrir veröldina. Jórdan varð eiginlega grunnvatn í kristinni menningu heimsins. Og þar er ekkert dauðahaf við enda heldur lífshaf blessunar.

Vatnið og nýting Jórdanar

Nokkur atriði varðandi Jórdanána, vatnsmagn og vatnasvið. Jórdan er yfir 250 km löng og því talsvert lengri en Þjórsá. Vatnasviðið er risastórt eða nær þrisvar sinnum stærra en vatnasvið Þjórsár. Úrkoma á þessu stóra svæði er mismikil og ójöfn yfir árið. Ár og lækir þorna í sumarhitum og áin verður lítið meira en spræna.[4] En í vetrarflóðum vex mjög í ánni og heildarrenslið í febrúarmánuði getur náð því að vera 40% af heildarrennsli alls ársins. Jórdan rennur frá norðri og til suðurs, frá fjöllunum sem eru í Ísrael, Líbanon, Sýrlandi og Jórdaníu og suður í gengum Galíleuvatn, sem heitir Kinneret á hebresku, og síðan niður dalinn og kyssir síðan Dauðahafið.

Fjöllin í norðri eru há en svo rennur áin langt niður fyrir yfirborð sjávar. Galíeleuvatn er um tvö hundruð metra undir sjávarmáli en Dauðahafið sem er endastöð Jórdanar er á fimmta hundra metra undir sjávarmáli. Galíleuvatn er tvöfalt stærra en Þingvallavatn eða um 160 ferkílómetrar en hefur farið minnkandi vegna ofnotkunar. Fyrir tveimur áratugum var dælt úr vatninu 400 milljónum rúmmetra árlega en á árinu 2018 var dælt úr því tíu prósentum fyrra magns eða tæplega 40 milljónum rúmmetra. Ísraelsríki hefur þegar byggt fimm eimingarstöðvar við Miðjarðarhaf sem sjá Ísraelum fyrir um 80% neyslu- og ræktunar-vatns. Fleiri stöðvar munu bætast við á næstu árum. Vatnsyfirborð Galíleuvatns hefur lækkað svo mikið að stefnt hefur verið að því að dæla í það hreinsuðum sjó í framtíðinni til að hækka yfirborðið. Árið 2022 er áætlað að magnið verði 22 milljónum rúmmetra.[5] Vatnsskortur er svo mikill og íþyngjandi í Ísrael að einn ráðherra landsins beitti sér fyrir nokkrum árum fyrir vatnsbænum við Grátmúrinn. Pólitískir gagnrýnendur hans brugðust við bænakallinu með því að leggja til að ráðherran beitti sér líka fyrir aðgerðum í umhverfismálum auk bænahaldsins.[6]

Íbúar í nágrenni árinnar, í Jórdaníu, í Sýrlandi og Ísrael hafa veitt vatni úr ánni og af vatnasvæði hennar nærri hundrað milljón rúmmetra á ári. Þess vegna er Jórdan aðeins lækjarspræna þegar hún rennur í Dauðahafið sem hefur minnkað mjög síðustu ár. Síðustu árin hefur yfirborð Dauðahafsins lækkað um nærri einn meter á ári sem hefur þar með mikil áhrif á allt umhverfi, ofan jarðar og neðan. Grunnvatnsyfirborð hefur lækkað, jarðvegur hefur fallið víða og hættulegar jarðvegsskvompur myndast. Dauðahafið hefur minnkað að flatarmáli meira en 1%. Vatnið hefur aldrei í sögu mannkynsins staðið eins lágt og nú.[7] Lengi hefur verið rætt um og jafnvel deilt um hvernig bregðast megi við lækkandi yfirborði Dauðahafsins. Ísraelar hafa m.a. rætt um að veita vatni frá Miðjarðarhafi til Dauðahafsins, en vegna kostnaðar hefur ekki orðið af og verður væntanlega ekki. En Jórdanir stefna hins vegar að því að veita sjó frá Rauðahafinu og til Dauðahafsins. Vegna þess að fallhæðin er mikil frá yfirborði sjávar og niður að Dauðhafinu er miðað við að hægt verði að framleiða rafmagn til að sjá um dælingu og eima hluta vatnsins til nota fyrir íbúa á svæðinu. Með dælingunni megi snúa við þróun Dauðahafsins sem hefur verið að minnka allt frá nítjándu öld.[8]

Jórdandalur var á öldum áður gróðursæll og búsvæði flakkandi hirða og smábænda. Jórdan flæddi reglulega og hægt var að nýta vatn í landbúnaði aldanna. Í tímans rás var viður í hlíðunum höggvin óhóflega til hitunar og fyrir kokkhúsið. Stórviðir voru notaðir til smíða. Væntanlega hafa Jesús og Jósef handfjatlað spýtur úr dalnum. Þegar búið var að fella skóginn og lítið var eftir af rótum trjánna fór jarðvegurinn af stað og hlíðarnar sem áður mátti nota til ræktunar urðu lélegt ræktunarland. Fyrirhyggjuleysi og óábyrg nýting eyðilagði jafnvægi lífríksins og landgæði dalsins – öllum til tjóns. Hvað heilsufar árinnar varðar er Jórdan í nútímanum ónýt á. Hún er aðeins spræna miðað við stórá fyrri tíðar. En vatnið í efri hluta árinnar er þó annar mikilvægasti vatnsgjafi Ísraels.

Hagsmunir og stjórna flæðinu

Vatn hefur um árþúsundir tengst hebreskri menningarvitund og á síðari áratugum gyðinglegri þjóðernisvitund og þjóðernisumræðu. Vatnið var forsenda landbúnaðar og uppbyggingar nýs ríkis Ísraela. Gyðingar, sem fluttust til Palestínu og komu úr grænni veröld Evrópu og töldu að litur velsældar væri grænn. Þeir gátu ekki sætt sig við neitt annað en að breyta þurru og gulu landi Palestínu í græna veröld sem hæfði fyrirheitnalandinu. Vatn varð tákn hins nýja ríkis Ísraels og þó bláminn í fána Ísraela sé ekki litur hafsins er líklegt að fyrri aldar Ísraelar hafi náð litnum með því að nota sjávarlífverur til litunar.

Ísraelar nútímans hafa verið frumkvöðlar í vökvun. Dropavökvun, hugvitssamlegt vökvunarkerfi sem nú er notað í ræktun um allan heim og í íslenskum gróðurhúsum, fundu Ísraelar upp og þróuðu til að minnka uppgufun. Vegna viðvarandi vatnsskorts hafa þeir endurunnið vatn í stórum stíl til að nýta við ræktun. Þjóðirnar við botn Miðjarðarhafs búa við vatnsskort og hafa því orðið að velja og hafna hvaða tegundir eru ræktaðar á svæðinu. Í stað þess að rækta vatnsþyrstar plöntur flytja þær fremur inn korn og vatnsfrekar afurðir (sbr. virtual water[9]). Í stað þess að að nota eitt hundrað þúsund tonn af takmörkuðum vatnsbirgðum svæðisins hafa klókir ráðamenn tekið ákvörðun um að flytja fremur inn eitt tonn af hveiti. Hver lítri vatns skiptir máli.[10] En vatnsleysi Jórdanárinnar opinberar vatnsnotkun og vatnsskortinn í landinu.

Góðir vatnsgrannar

Þjóðirnar við ána Jórdan keppa um það takmarkaða vatn sem hægt er að afla og vilja sem mest. Kvótaskiptingar takmarkaðrar auðlindar eru alltaf erfiðar og vekja deilur. Ein af stóru ástæðum sex daga stríðsins árið 1967 var deila um vatn í Jórdan. Íbúar ríkjanna fyrir botni Miðjarðarhafs vita af biturri reynslu og skilja að átök eru síðri til lausnar vanda en samvinna. Þeir hafa stofnað samtök, þvert á landamæri, sem beita sér fyrir sameiginlegum lausnum.

Jarðarvinir í Miðausturlöndum, sem nefnast FoEME, hafa höfuðstöðvar í Betleheim, Amman og Tel Aviv. Time-tímaritið taldi að þetta væru umhverfishetjur heimsins árið 2008. Þegar friðarsamningar milli Palestínumanna og Ísraela var undirritaður 1994 (og Simon Perez kom til Íslands ári fyrr og þmt til Þingvalla til að kynna íslenskum ráðamönnum samninginn) var sérstaklega rætt um vatn og hvernig það yrði best nýtt. Vatn var og er lífsmál fólks og velferð þjóða þessa svæðis. Vonir voru bundnar við að nágrannaþjóðirnar myndu sameinast um vatnsnotkun og þar með velferð Jórdanar. En opinber samvinnan hefur verið lítil vegna þess að tekist hefur verið á um önnur mál, t.d. stöðu Jersúsalem, vesturbakkans, sjálfstjórn Palestínu og landamæri. Þau hafa verið stóru málin, sístæð deilumál, en vatnsverndin liðið fyrir. Þorsti nútímasamfélags Ísraela er mikill. Galíleuvatn hefur um áratugi verið notað sem uppistöðulón vegna raforkuframleiðslu og áveitu. Ekki aðeins hefur yfirborðsvatnið verið nýtt heldur var snemma farið að bora víða eftir vatni og mjög hefur verið gengið á grunnvatnsvatnsbirgðir svæðisins og staða þeira er slæm.[11] Það eru hörmungarfréttir fyrir fólkið sem býr á þessu vatnsskerta svæði að grunnvatn sé svo skert einnig. Loftslagsbreytingar munu gera líf fólks á þessum slóðum mun erfiðara fyrir.

Afleiðingar

Hvaða afleiðingar hefur vatnsumfjöllun, siðferðilega, trúarlega og pólitískt? Þarf Jórdan að renna upp í baráttu hugsjónafólks, til löggjafarsamkoma ríkja heimsins, í samviskufélög eins og trúfélög til að hún geti á ný farið að renna niður? Já.

  1. Hvað trúmenn varðar: Af því veröldin er Guðs sköpun, blessuð af Jesú, eiga kristnir menn að verja vatn veraldar, vernda og hreinsa. Lífið þarfnast þess. Jesús var skírður – ekki aðeins til að gefa mönnum líf, heldur gefa allri veröld líf, vatninu líka.
  2. Hvað löggjöf ríkja og mannkyns varðar: Huga verður að eignarhaldi vatns. Hver á t.d. Jórdan? Eru það ríkin sem eiga landmæri að ánni eða eru á vatnasviði árinnar? Eða er Jórdan og vatn heimsins handan eignarréttar. Ráðamenn vilja alltaf ráða vatni – og ekki síst á dauðþyrstum svæðum. En vatn má aldrei verða þáttur eignarréttar. Vatn er frumgildi, lífsgildi sem ætti að helga í löggjöf þjóða heimsins. Nýrrar hugsunar jarðarbarna er þörf varðandi vatnið.

Ég legg til að Þjóðkirkja íslands og íslensk stjórnvöld beiti sér fyrir nýjum vatnssáttmála heimsins. Þjóðkirkjan má gjarnan beita sér fyrir að kristnar kirkjur og aðrir trúmenn heimsins verndi vatn. Vatn þarf að skilgreina sem frumgildi, að vatn sé eign lífsins en ekki einstaklinga, fyrirtækja eða þjóða. Íslenska ríkið ætti að beita sér fyrir að vatn verði skilgreint í löggjöf ríkja og alþjóðasamfélagsins sem eigingildi.

Framsaga á þriðjudagsfundi í Hallgrímskirkju um Lifandi vatn. 22. september 2020. kl. 12,05-12,45. Þessi mynd er teikning Magnúsar Jónssonar í Jórsalaferðarbók þeirra Ásmundar Guðmundssonar. 

[1] Magnús Jónsson og Ásmundur Guðmundsson, Jórsalaferð, ferðaminningar frá landinu helga. Bókaverslun Sigfúsar Eymundssonar, 115-116.

[2] https://canes.wisc.edu/2017/06/12/the-transjordanian-palimpsest-the-overwritten-texts-of-personal-exile-and-transformation-in-deuteronomistic-history/

[3] Jórdanskírn Jesú er hefur ýmsar víddir í listasögunni sjá Robin Jensen.

[4] Um vatnasvið Jórdan og nýtingu vatns í löndunum fyrir botni Miðjarðarhafs sjá http://www.fao.org/nr/water/aquastat/basins/jordan/jordan-CP_eng.pdf

[5] Um heildarþörf Ísraels á vatni og almenn vatnsmál, hreinsunarstöðvarnar á sjó og fl. sjá the Guardian https://www.theguardian.com/world/2018/jun/12/israel-to-top-up-sea-of-galiliee-after-years-of-drought  

[6] https://www.theguardian.com/world/2017/dec/29/israel-drought-minister-rallies-thousands-to-pray-for-relief

[7] https://www.theguardian.com/environment/2017/mar/29/dead-sea-evidence-unprecedented-drought-future-warning-climate-change

[8] https://www.theguardian.com/environment/2017/mar/29/dead-sea-evidence-unprecedented-drought-future-warning-climate-change Um Dauðahafið og vatnþurrðina.

[9] https://www.foodandwaterwatch.org/insight/virtual-water

[10] http://www.environmentandsociety.org/arcadia/john-anthony-allans-virtual-water-natural-resources-management-wake-neoliberalism

 

[11] Samkvæmt skýrslu NASA og University of California at Irvine kemur í ljós

Prédikanir

Guð er í endurvinnslunni

Blámessa – vatnið – lífandi vatn

Fyrir skömmu var kínversk fjölskylda í verslunni Nettó að stafla plastflöskukippum, fullum af vatni, í innkaupakerrur. Þetta var undarlegur gjörningur og öllum var ljóst, að fjölskyldan væri að byrgja sig upp fyrir langferð um Ísland. Kona, sem ég þekki, horfði á fólkið og sá, að þau voru búin að setja sextíu plast-vatnsflöskur í kerrurnar. Hún hugsaði sig um: „Á ég að fara og skipta mér af þessu?“ En svo tók hún ákvörðun og sagði fólkinu, að það væri óþarfi að kaupa vatn því alls staðar væri jafnhreint vatn á Íslandi – og líklega betra vatn en í þessum plastflöskum. Hér væri vel væri gætt að hreinlætinu í vatnsveitum. Flöskuvatnið væri bara sóun. Þau kínversku spurðu hvort vatnið á hótelunum væri í lagi. „Já“ svarði hin íslenska. Og ferðamennirnir skiluðu öllu vatninu og þökkuðu fyrir sig. Það er engin ástæða til að blekkja erlenda ferðamenn. Það á ekki að fleygja fjármunum í vatnskaup og auka þar með plastmengunina líka. Og það er líka orðin umhverfissiðfræðileg köllun, að minna fólk á mikilvægi hreins vatns í búðum, kirkjum, þingsölum, veislum og samtölum. Hreint vatn úr er ekki sjálfgefið í veröldinni.

Vatnið og Jesús Kristur

Það gutlar í textum dagsins og það er niður vatns í þeim. Í Hallgrímskirkju eru fimm sunnudagar helgaðir íhugun um gildi, mikilvægi og verndun lífríkis jarðarinnar. Þetta eru ekki bara grænir sunnudagar heldur afar litríkir því allir litir náttúrunnar tjá fjölbreytni sköpunarverksins. Og í dag er messan ekki græn heldur blá. Í blámessu fjöllum við um vatn. Frá skrælþurrum Ísrael hljómar þetta fagra: „Þér munuð með fögnuði vatni ausa úr lindum hjálpræðisins.“

Jesús var heillaður af vatni. Hann fór gjarnan að lækjum og vötnum og hjálpaði vatnsleitandi fólki. Hann var vatnamaður og óð út í Jórdan til að laugast og helgast köllun sinni. Kristnir menn fortíðar ályktuðu, að vegna Jórdanviðburðarins hefði Jesús Kristur helgað öll vötn veraldar. Vatnið er heilagt af því Jesús blessaði það með því að metta það veru sinni. Og svo mælti Jesús Kristur næsta hraustlega og sagðist sjálfur vera vatn lífsins. Hvað þýðir það?

Vatnið í stefnu Guðs

Lifandi vatn er annað en þetta venjulega vatn og verður að skiljast í ljósi lífs hans alls og allt til enda. Í baráttu Jesú Krists síðustu klukkustundirnar á krossinum þyrsti Jesú áfaflega. Hann bað um að fá að drekka. Öllu er snúið við í krossfrásögunni. Hið mikilvæga og mesta, lifandi vatn (Andi) þarfnaðist hins lága og ónóga (brunnvatns) sem er andhverfa við það sem guðspjallið annars kennir.[i] Krossþorsti Jesú vísar til allra vatnssagna sagna Biblíunnar. Allir vatnstextar helgiritasafnsins eru flaumar merkingar, sem renna saman og sameinast á krossinum. Og hið eftirtektarverða er, að hið andlega þarfnast hins efnislega. Hið efnislega þarfnast líka hins andlega í lífi fólks í heiminum. Í beiðni Jesú nærri dauðastund á krossinum er gríðarlegt merkingarþykkni. Drykkjarbæn hans varðaði meira en að þorsta eins manns. Þessi krossbæn Jesú tengdi ekki aðeins við aðstæður eða fólk á Golgatahæð, heldur við alla sögu Gyðinga og Hebrea, við allar aldir, við alla sköpun heimsins. Þessi bæn Jesú endurómar gjörning, verðandi, Guðs við sköpun veraldar. Í orðum Jesú á krossinum endurómaði rödd Guðs við sköpun heimsins. Í þorstagjörningi Jesú var allur lífsvilji Guðs fram settur því vatn í lífi Jesú var ekki bara efni fyrir líkama lífvera heldur guðlegt efni, sem tjáði alla elsku Guðs, vilja Guðs og erindi. Maðurinn lifir ekki af vatninu einu, heldur þarfnast svo margs að auki. Allt það, sem er að auki, lifir alls ekki án vatns, því vatn heldur lífi í fólki og lífverum. Öll speki heimsins hverfur ef vatnið hverfur. Skilningsljósin slokkna þegar skrúfað er fyrir vatnið. Svo dramatískt er það, að vernda vatnið í veröldinni. Á mannamáli segjum við að vatn sé einstakt. Guð gaf því hlutverk í sköpun og Guð minnti á vatnið á hinum veraldarástnum, föstudeginum langa. Á máli trúarinnar merkir það, að vatnið er heilagt því Guð hefur fengið því einstakt hlutverk fyrir líf. Og það eitt er nægilegt trúmönnum til að verða vatnsverndarfólk.

Vatnið alls staðar

Vatn er gamalt, eldra en fólk gerir sér almennt grein fyrir. Guð endurvinnur vatn í það óendanlega. Guð er í endurvinnslunni. Í okkur öllum er vatn, sem hefur lengi verið til, jafnvel tugi milljóna ára. Vatnið í þér varð ekki til rétt áður en þú fæddist. Vatnið sem er núna hér í kirkjunni, í ykkur öllum, líka þér, hefur farið um líkama fiska, sóleyja, hvala, trjáa, tígrisdýra, apa, snigla, kaktusa og jafnvel risaeðla. Það hefur borist um allan heim, verið í Jórdan og mörgum jökulám, verið í Kyrrahafinu, Dauðahafinu, Rauðahafinu og Gvendarbrunnavatni. Það er vatn í kirtlum þínum, munni, augum og líffærum. Vatnið er lífinu nauðsynlegt. Líf okkar slokknar, ef vatnið hverfur eða fúlnar.

Vatnið er samhengi og forsenda og okkar er að helga það og vernda. Vatn er dýrmæti heimsins og við erum öll vatnsfólk. En vatn hefur verið misnotað og mengað um allan heim. Víða er vatnsskortur og vatnsvernd er æ brýnna mál alls mannkyns. Mengun er víða gífurleg, sjór og vötn eru svo illa spillt, að fólk getur ekki farið út í vatnið til að baða sig, hvað þá lotið niður og drukkið. Meira en einn milljarður manna hefur ekki aðgang að nægu og hreinu vatni. Ýmsum tegundum plantna, skordýra og dýra er ógnað vegna vatnsmengunar, uppistöðulóna og námavinnslu.

Stefna Sameinu þjóðanna, Evrópusambandsins og reynslan af vatnsbaráttu tuttugustu aldar hefur opinberað að vatn sé frumgæði, sem allir eigi að eiga fá að nýta án þess að borga fyrir annað en aðveitukostnaðinn. Og að aðgangur að hreinu vatni séu mannréttindi. Við berum ábyrgð á lífsgæðum barna okkar, ófæddum kynslóðum. Og kirkjan gegnir ábyrgðarhlutverki í náttúruvernd og við berum öll ábyrgð í þeirri þjónustu.

Hnötturinn okkar er blár, vatnið er alls staðar á og í  þessari lífkúlu okkar, lofti, láði og legi. Vatn er í möttli, í jörðu, í vötnum, öllum sprænum veraldar, í sjó og ofar höfðum okkar og flugvélunum líka. Ekkert líf lifir á þessari kúlu okkar nema vegna vatns. Án þess myndi allt deyja.

Hvað var í kringum þig og var þitt nærsamhengi þegar þú varst fóstur í móðurkviði? Það var vatn. Þú varst og ert vatnssósa. Það er ekki einkennilegt, að vatn er í báðum sakramentum kirkjunnar – því allra heilagasta, í skírn og í altarisgöngu.

Heilsa og ábyrgð

Engill Guðs hrærir í vatni veraldar. En nú er það lífríkið allt sem er veikt. Og við menn sjáum, að við berum ábyrgð á sjúklingnum. Markmið Sameinuðu þjóðanna varðandi vatn eru alvöru ábyrgðarmál okkar kristinna manna. 6. markmiðið um hreint vatn og hreinlætisaðstöðu fólks í heiminum og 14. markmiðið um líf í vatni, auðlindir og allan hinn stórkostlega lífvefnað í höfum og vötnum. Viltu verða heill? Það er spurning Guðs til okkar og varðar hvort við lifum með ábyrgð eða bara af grimmilegri sjálfsást. Tak til starfa, verði ljós, hreinsaðu vatn, stattu vörð um vatnið. Það er trúarleg köllun okkar og ljúf skylda.

Engill vatns

Kínversku ferðamennirnir, sem skiluðu vatnsflöskunum í Nettó hlupu til konunnar út á plan til að þakka enn og aftur. Þau sögðu við hana: „Þú ert engill.“ Okkar hlutverk í veröldinni er að verða vatnsverndarfólk, englar vatnsins og þjónar lífsins.

Amen

Hallgrímskirkja 22. sept 2019. Blámessa – tímabil sköpunarverksins.

Afhent skjal um framlag Hallgrímskirkju til Hljóðbókaverkefnisins Biblíufélagsins. Til minningar um dr. Sigurð Pálsson, fyrrum sóknarprest Hallgrimskirkju og framkvæmdastjóra HÍB.

[i]Sjá t.d. Stephen D. Moore, “Are There Impurities in the Living Water that the Johannine Jesus dispenses? Deconstruction, Feminism, and the Samaritan Woman.“ 13 kafli í The Interpretation of John, 2nd ed., ritstj. John Ashton (Edinburgh: T. & T. Clark, 1997).

Greinar og pistlar

Lifandi vatn

Af hverju hefur þú svona mikinn áhuga á vatni? Vinir mínir hafa stundum spurt mig þeirrar spurningar. Mér hefur alltaf þótt vatn heillandi, hreyfingin, speglun vatns, gegnsæi, hringrás vatnsins. Þegar ég var strákur í Vesturbænum tók ég mig til og fékk gefins dekkjaslöngur hjá körlunum á Landleiðum þar sem nú eru Stúdentagarðarnir. Blés upp og batt saman og bjó til bát sem ég síðan sigldi við Þormóðsstaðafjöruna. Og móðir mín var ekkert að skipta sér af þessu fyrr en systir mín datt í sjóinn og kom holdvot og köld heim. Í sveitinni gekk ég með bæjarlæknum til að skoða vatnsmagnið, hvernig hann nagaði bakkana, laumaði sér milli steina og kom hlægjandi mót sólu. Ég var heillaður af vorflóðum, hvernig snjórinn blotnaði og lyppaðist niður og bunurnar skoppaði niður brekkurnar og faðmaði aðrar og af varð mikill vatnadans. Mér fannst heillandi að fylgjast með hvernig Svarfaðardalsá fór yfir bakka og allur hinn mikli dalur var undir vatni. Mér þótti merkilegt að sjá stíflumannvirkin sem bændurnir í dalnu höfðu byggt til að geta veitt vatni yfir engi. Og svo þegar ég var tíu ára vakti frændi minn mig snemma og sagði mér að nú ætti ég að drífa mig í fötin því værum að fara að veiða. Hann kunni tökin, kenndi mér að kasta og sjaldan hefur straumurinn orðið jafnsterkur í taugum mínum þegar stór bleikja kippti í og ég var nærri búinn að missa stöngina í hylinn. Svo varð ég hamslaus veiðimaður. Hvergi leið mér betur en við straumvatn. Það laðaði, heillaði, og snart einhver djúp hið innra. Milli mín og vatnsins voru tengsl. Á menntaskolaárunum ákvað ég að ég ætlaði í líffræði og sérhæfa mig í vatnalíffræði. En eftir veikindi og lífsháska þegar ég var 19 ára sneri ég við blaðinu og í stað þess að læra allt um vatnið fór ég í guðfræðinám og lærði allt um vatn lífsins. En meðan blóðið hefur runnið um hjarta mér hefur vatnið farið þar um. Alla tíð hef ég heillast af vatni, hugsað um vatn, snert það, dáðst að því og leyft því að vera inntak, umhverfi, áhugaefni og dýrð. Vatni hefur aldrei farið en ég hef notið þess í öðrum skilningi en kannsi hefði orðið í líffræði. Ég hef skírt ótrúlegan grúa barna. Ég hef útdeild víni sem er vatn i altarisgöngum. Ég hef reynt að túlka hið lifandi vatn himins á jörðu í ræðu minni og starfi. Ég er af vatni, þjóna vatni, nýt vatns og leyfi vatninu að heilla og næra mig.