Greinasafn fyrir merki: kirkjubruni

Greinar og pistlar

Arngrímur málari og bruni Möðruvallakirkju

Kirkjur brenna. Í sumum er kveikt af ásetningi. Að meðaltali er kveikt í 274 kirkjum í hverjum mánuði, ár eftir ár um allan heim. Aðrar brenna vegna bilana, mistaka eða af öðrum ástæðum. Kirkjubruni er alltaf stórmál.

Miðgarðakirkja í Grímsey brann í september 2021. Mikilvægur sögustaður fuðraði upp, vettvangur stóratburða samfélagsins hvarf og mikilvægir gripir hurfu í gin eyðingar. Altaristafla Miðgarðakirkju brann líka. Þá mynd gerði Arngrímur sem hafði viðurnefnið málari. Hún var ein af ellefu altaristöflum sem hann málaði og sýndi síðustu kvöldmáltíðina. Fyrirmyndin var frægasta kvöldmáltíðarmynd allra alda, verk Leonardo da Vinci í Mílanó. Söfnuðurinn í Grímsey keypti mynd Arngríms fyrir 120 krónur árið 1879 og síðan var hún í Miðgarðakirkju. Nú er þessi þokkafulla mynd málarans horfin í eldi tímans. Bruninn í Grímsey rifjaði upp fyrir mér annan eld sem Arngrímur tengdist og málaði líka. Það var kirkjubruninn á Möðruvöllum árið 1865

Angrímur málari var umtalaður í uppeldi mínu. Svanfríður Kristjánsdóttir, móðir mín, var Svarfdælingur. Hún sagði mér í bernsku frá Arngrími sem meistara lita og forma. Hún benti á málarastofu hans, sem blasti við frá Brautarhóli hinum megin dalsins. Þar var ég í sveit í sautján sumur. Ég fann fyrir svipaðri virðingu þegar nafni minn, frændi og fóstri, Sigurður Kristjánsson, talaði um Arngrím. Málarinn varð í tali þeirra systkina að dýrmætum nágranna, frænda og fyrirmynd. Margir Svarfdælingar hafa heiðrað Arngrím og haldið minningu hans á lofti. Við ævilok skrifaði Kristján Eldjárn, forseti, bók um málarann og Þórarinn, sonur hans, bjó ritið til prentunar þegar Kristján féll frá og skrifaði einnig formála bókarinnar.

Svarfdælingar hafa virt fleiri en eigin dætur og syni. Arngrímur Gíslason var ekki Svarfdælingur heldur Þingeyingur og fæddist í Skörðum í Reykjahverfi árið 1829. Síðustu æviárin bjó Arngrímur og seinni kona hans, Þórunn Hjörleifsdóttir, í Svarfaðardal, fyrst á Tjörn, síðan á Völlum og að lokum í Gullbringu ofan við Tjörn. Þar reisti Arngrímur sér smáhýsi til listiðju sinnar. Húsið var elsta vinnustofa listmálara á Íslandi. Hún er enn til og loflega vel varðveitt af eigendum, fjölskyldu Kristjáns Eldjárns. Þrátt fyrir drátthæfni naut Arngrímur ekki myndlistarmenntunar fyrr en hann var kominn á fullorðinsár. Arngrímur var hæfileikamaður og kunnáttusamur á mörgum sviðum. Hann var forystumaður sundmennta á Norðurlandi. Hann lærði bókband og þótti listamaður á því sviði. Hann hafði atvinnu af bókbandi um tíma og skrifaði líka um listina að binda bækur. Rit hans um bókbandsreglur er til í afriti á Landbókasafninu. Þá hreifst Arngrímur af tónlist, lærði á fiðlu og flautu og lagði sig eftir tónfræði. Svo spilaði hann á samkomum og hafði nokkrar tekjur af giggunum. Hann var poppari tímans. Arngrímur stundaði einnig nótnaskrift og var áhrifamaður í tónlistarþróun á Norðurlandi á nítjándu öld.

Á́ fertugsaldri, þegar Arngrímur var við nám í rennismíði í Reykjavík, fékk hann tilsögn í myndlist hjá Sigurði Guðmundssyni, málara. Fjárskortur meinaði Arngrími þó frekara náms en hann hélt áfram að teikna og munda penslana. Hann var sjálfmenntaður alþýðumálari. Björn Th. Björnsson, listfræðingur, rómaði atorku Arngríms, dug við gerð mannamynda sem og sjálfstæði hans. Þó altaristafla Miðgarðakirkju væri eftirmynd var Arngrímur þó lausbeislaður við málverkið og altaristöflurnar málaði hann gjarnan í samræmi við eigin hugmyndir. Hann var frjálshuga og hentaði að fara eigin leiðir í lífi og list.

Viðurnefnið málari fékk Arngrímur seint á ævinni þegar hann sneri sér af krafti að myndsköpun. Hann fór um Suður-Þingeyjarsýslu, teiknaði og málaði fólk á bæjunum þar sem hann kom. Möðruvallakirkja brann árið 1865 og þá var Arngrímur á staðnum. Möðruvellir eru brunavellir. Klaustrið brann 1316 og Davíð Stefánsson skrifaði leikrit um þann atburð. Árið 1712 brunnu öll staðarhús nema kirkjan. Amtmannsstofan varð eldi að bráð árið 1826 og amtmannssetrið, Friðriksgáfa, árið 1874. Þegar kirkjan brann árið 1865 var litlu bjargað. Arngrímur horfði ekki aðeins á brunann heldur óð hann inn í eldhafið til að bjarga altaristöflu kirkjunnar. Honum var verðlaunað afrekið og fékk þá mynd að launum. Líklega varð þessi tafla til að beina sjónum, huga og höndum málarans að gerð trúarmynda. Töflurnar sem Arngrímur gerði voru allar unnar eftir 1870, þ.e. eftir að hann eignaðist Möðruvallamyndina.

Ein af merkustu myndum Argríms er vatnslitamynd hans af kirkjubrunanum á Möðruvöllum. Hún er raunar fyrsta myndin af samtímaatburði eftir íslenskan listamann, fyrsta fréttamyndin eins og Kristján Eldjárn kallaði hana. Gerð brunamyndarinnar vitnar um andlega auðgi listamannsins sem og kraft og þor í dráttum, ljósi og skuggum. Þegar brunamyndin er skoðuð sést hve slyngur teiknari og málari Arngrímur var. Myndin sýnir vel útlit kirkjunnar, glugga, turn og hlutföll. Hún opinberar að veðrið hefur verið á norðan eða norðaustan því kirkjan stóð austur-vestur eins og flestar íslenskar kirkjur. Svo sést að hún hefur haft norðlenska kirkjulagið, með glugga á austurgafli sem gerir slíkar kirkjur að elskulegum guðshúsum. Í þeim ljóshúsum er gott að messa því birtan flæðir inn í kirkjuna báðum megin við altari og í mörgum kirkjum að ofan líka. Í seinni tíð eru tré gjarnan í kirkjugarði utan glugga og hafa orðið fólki augnhvílur í athöfnum.

Þegar fólkið á brunamyndinni er skoðað sést að flestir eru hættir að bera vatn að. Fólk er búið að gefast upp gagnvart eldinum. Amtmaðurinn stendur þarna og styður sig við amboð eða staf og hin líka. Ég hreifst af hugarflugi málarans, hvernig myndin var útfærð. Hún er dökk, eins og sótið sæki að honum. Væntanlega hefur kirkjan verið bikuð líka. En til að búa til sterkar andstæður reynir Anrgrímur að magna eldinn. Hann málar bálið kunnáttusamlega og býr til ógnvænlegar myndir til að tjá hve eldhafið hefur verið algert. Mikil hreyfing er í myndinni og einkum í eldinum. En mennirnir eru sem lamaðir, stirnaðir. Eldurinn gýs upp og tungurnar teygjast til hægri, þ.e. til suðvesturs. Í reyknum er sem óvættur eða drekar birtist, einhverjar yfirjarðneskar ásóknarverur. Það gæti rímað við trúarhugmyndir fólks á þessum tíma, þá trúarvitund sem Hallgrímur, Jón Vídalín og aðrir túlkuðu í ritum sínum. Að fólki væri sótt og menn yrðu að gæta sín og sinna, annars færi illa.

Miðað við eldhafið og hvernig Arngrímur málaði sýnist að eldur hafi komið upp í forkirkju eða framkirkju því eldurinn er mestur vestast í byggingunni. Það passar við frásagnir staðarmanna síðar. Í kirkjunni var ofn og hefur verið í miðri kirkju sbr. staðsetning reykháfs. Eldurinn gaus upp eftir að kveikt var upp í ofni að morgni til undirbúnings guðsþjónustu dagsins. Talið var að neisti eða glóð hafi fallið einhvers staðar á milli útidyra og ofnsins.

Arngrímur málari var áhugaverður maður. Mynd hans er líka áhugaverð. Hún er vel skipulögð. Myndbyggingin er skýr. Mennirnir eru teiknaðir og málaðir sem varnarlaust fólk, þó í mismunandi stöðu sé. Eyðileggingin er alger og tjáð í teikningunni. Allir sem þekktu til og sáu þessa mynd hafa fundið til missisins. Þarna fer kirkja forgörðum, mikil verðmæti, menningarhögg. Kirkjur eru ekki bara hús út á túni. Kirkjur eru meira, þær eru táknhús byggða og menningar. Kirkjur lifa ákveðnu lífi og hafa hlutverki að gegna sem tákn hvers samfélags. Þegar kirkja brennur eða eyðileggst af einhverjum ástæðum fara ekki bara verðmæti forgörðum heldur lemstrast samfélag. Má kirkjan brenna? Geta menn bara staðið hjá og látið sér fátt um finnast, annað en að þar fari fortíð og eyðist? Nei. Kirkja er hjarta samfélags, en líka ásýnd og tákn.

Brenna Möðruvallakirkju 1865. Arngrímur Gíslason (1829–1887), Blýantur og vatnslitir, 27 x 36. Gjöf Friðriks Sveinssonar (Fred Swanson), Winnipeg, 1930. LÍ 376.

Prédikanir, Umsagnir

Málmhaus

„Þeir segja að tíminn lækni öll sár.“ Er það svo – læknast andleg sár fólks þegar einhver tími er liðinn frá áföllum? Í kvikmyndinni Málmhaus segir pabbinn í sögunni þessa setningu: „Þeir segja að tíminn lækni öll sár. Það er helbert kjaftæði.”

Hvaða skoðun hefur þú á sorg og tíma? Er alveg öruggt að þegar einhverjir x-mánuðir eða x-ár eru liðnir sé allt orðið gott og heilt að nýju. Reynsla mín, reynsla fólks sem ég hef þjónað og boðskapurinn í Málmhaus er að lífið er ekki svo einfalt.

Málmhaus, mynd Ragnars Bragasonar, er ný. Og þar sem kvikmyndir hans eru á dýptina röltum við hjónin í vikunni í heimabíóið okkar, Háskólabíó. Svo sátum við djúpt snortin. Og þrátt fyrir annir hefur myndin vitjað mín aftur og aftur þessa vikuna? Myndin byrjar með sjokki, sýnir Heru Karlsdóttur, áhyggjulaust barn að leik í sveit. Hún verður vitni að bróðir hennar, eina systkinið, deyr í dráttarvélaslysi. Hera kennir sjálfri sér um dauða bróðurins og líf hennar umpólast. Sorgin nístir og tíminn læknar ekkert. Foreldrarnir tala ekki saman og myrkur voðans lamar alla. Í sorginni hellir Hera sér í metalmúsík, kafar í textana, áfengi, drunga og lendir á jaðri samfélags og heilbrigði.

Andstæðutvenna yndisleika og hryllings í upphafi myndarinnar grípa. Myndin stiklar á stóru stefjunum; ást, dauða, líf, trú, tengslum og samfélagi. Og það eru meginstef lífs okkar allra. Hera og fjölskylda hennar er gott fólk sem verður fyrir stórkostlegum missi. Hvernig geta þau haldið áfram og hvernig er hægt að lifa við óbærilega minningu?

Í jarðarför bróðurins horfir Hera á altaristöflu kirkjunnar sem er lík töflu Dómkirkjunnar (tafla SG í Strandarkirkju). Hún sér hinn sigrandi Krist með sigurveifu og spurningin seitlar inn: Af hverju leyfðir þú þetta? Hvers konar Guð ertu, hvers konar kirkja er það sem leyfir drápið? Og Hera hleypur út úr kirkjunni og vesalings faðirinn á eftir – sem sé uppákoma í átakanlegri jarðarför. Síðan verðum við vitni að sálargrípandi þrautagöngu Heru, móður hennr sem er líka uppgefin og ráðlausum föður sem höndlar ekki aðstæður.

Nei, tíminn læknar engin sár. Hera er fangi í eigin sorgarveröld og engar útleiðir eru henni færar. Hvað er til ráða? Þá kemur nýi presturinn og húsvitjar. Sá prestur er ólíkur öðrum prestum í fyrri íslenskum kvikmyndum sem hafa oftast afskræmt þá sem skrítlinga eða þrjóta. Hera gefur skít í klerkinn en hann kemur henni á óvart. Henni til mikillar furðu skilur hún að presturinn hefur ekkert síðri innsýn í metalrokkið en hún – hann skilur mannlíf, sjálfan sig og hana. „Guð býr líka í myrkrinu“ segir presturinn og Jesús verður – í túlkun hans – samferðamaður fólks en ekki miskunnarlaus kvalari. „Hann skuldar mér“ segir Hera sem kann betur að varpa þjáningunni yfir á umhverfi, samfélag og Guð en að vinna með hana.

Sorgarvinna

Hvað gerum við í sorg og gagnvart missi? Þegar ástvinir okkar eru slitnir úr fangi okkar, þegar við sjálf erum rifin upp „á hárinu“ eru kostirnir jafnan tveir. Annað hvort að vinna með áfallið eða áfallið vinnur á okkur. Annað hvort að rísa upp og horfast í augu við og vinna með vandann eða að meinið vinnur sigur. Í kvikmyndinni var áfallið yfirgengilegt, áfallahjálpin takmörkuð og fólki svo orða vant að allir urðu sjúkir. „Guð býr líka í myrkrinu“ sagði presturinn.

Málmhaus getur opnað augu þeirra sem hafa misst en höndla úrvinnsluna illa. Tíminn læknar enginn sár. Lækning verður ekki með því að bíða nógu lengi heldur að viðurkenna, opna og vinna með. „Við höfum aldrei talað um það sem gerðist – ekki af alvöru,“ segir pabbinn. Og þegar fólk byrjar að tala þá er von um upprisu. Orð eru líka tæki kraftaverkanna.

Traust

Textar dagsins varða traust og hverju við treystum. Jesús minnir á að trú er það sem varðar núið. Guð er ekki bara tengdur því sem var eða verður seinna heldur varðar Guð okkur nú og í raunaðstæðum samtímans. Við, kirkjufólk, megum gjarnan taka til okkar þá áherslu. Kirkjan er fyrir lifandi fólk og þarfir þess, guðfræðin er fyrir raunverulegar spurningar fólks á öllum aldri. Boðskapur Guðs er ekki aðeins fyrir engla eða menningarkima heldur alla. Guð er ekki hrifnari af hinum flekklausu en spellvirkjum. Guð er jafn nálægur hinum dyggðugu og mistæku, jafn áhugasamur um trans, homo og hetero. Og Guð elskar málmhausinn jafn mikið og klerkinn. Þetta er afstaða Jesú. Það verkefni kirkjunnar að endurnýjast og koma til móts við fólk í raunverulegu lífi. Því er boðskapurinn í kvikmyndinni Málmhaus í samræmi við eðlilega guðfræði og kirkju sem tikkar.

Kirkjubruninn

Málmhaus er rífandi, hvetjandi mynd, ein sú besta sem ég hef séð í langan tíma. Landslið leikara fer á kostum og ungstirni er fætt. Við lærðum að tíminn læknar enginn sár heldur verður að meðhöndla sorgina.

En svo var önnur vídd í kvikmyndinni sem ég staldraði við. Hera hljóp frá sorgarvinnunni og að kirkjuhúsinu. Hún gekk berserksgang og kveikti í helgidóminum. Fallega kirkjan – sem er blanda af Strandarkirkju og Búðakirkju – brann til ösku. Með kirkjubrunanum urðu önnur skil í kvikmyndinni. Allt samfélag sveitarinnar brást hart við enda eru kirkjuhús á Íslandi táknstaðir sögu hvers samfélags. Kirkjur eru ekki aðeins hlið himins heldur einnig samfélagsleg helgihús. Þar hefur fólk átt hlé fyrir stærstu stundir sínar, gleðistundir æfinnar og sorgaratburði fjölskyldu og samfélags. Og Ragnar Bragason spinnur vel efnið og kirkjan er tákn lífs og gæða.

Kirkjubruninn varð mér til íhugunar um hlutverk kristinnar kirkju á Íslandi. Hera höndlaði ekki eigin angist og tók út reiði sína á Guði með því að brenna kirkjuna sem pabbi og mamma hennar sungu í, bróðir hennar var jarðsunginn frá og þar sem myndin af sigrandi Kristi horfði á hana (altaristaflan er kopía af Wegenertöflunni í Dómkirkjunni). Kirkjubruni Heru missti marks en samfélagið brást við, hún misskildi en samfélagið náði áttum.

Þar sem ég sat í Háskólabíó læddist að mér hugsun. Hera málmhaus fékk útrás fyrir reiði og sorg vegna bróðurmissis með því að brenna kirkju. Getur verið að íslenskt samfélag í kjölfar hrunsins hafi ekki megnað að vinna með áfall og sorg og beint reiði sinni að kirkjunni?

Þegar þjóðkirkjan hefur gert mistök og einstaklingar í þjónustu hennar hafa brugðist trausti og erindi sínu er bæði eðlilegt og mikilvæg að gagnrýnt sé og tekið á málum. Kirkjunni er það nauðsyn. En mér virðist að margir í íslensku samfélagi hafi fengið útrás fyrir hrunreiði eða annars konar reiði með því að kveikja sína kirkjubruna á facebook, í samtölum og í fjölmiðlum. Sumt er réttmætt gagnrýni en annað er vitnisburður um getuleysi fólks til að vinna með áföll – þá verður til vörpun eigin sorgar yfir á stofnun, sem var veikluð af skammsýni og ekki í takt við samfélag sitt.

Málmhaus veltir ýmsum steinum og sýnir trú, prestsþjónustu og kirkjulíf með jákvæðari hætti en oftast hefur verið gert í íslenskum kvikmyndum. Sorg verður ekki sigruð með reiði og eyðilegging kirkjunnar er skaði alls samfélagsins. Með sorg, reiði og samfélagsskaða þarf að vinna með raunhæfum hætti. Kirkjubruni í mynd hatursáróðurs gegn trú og kristni verður öllum til tjóns. Hin hliðin er að íslensku samfélagi verður til ills ef kristin kirkja verður eyðilögð. Nú er kominn tími til að byggja upp kirkju og samfélagsstoðir eftir fárið. „Það er ekki hægt að lifa í sorg endalaust því hún étur mann upp“ segir mamman í myndinni. Það er rétt.

Presturinn var ekki trúður eða aðskotavera í samfélaginu heldur persóna í þjónustu þess Guðs sem er líka í myrkrinu. Þar með varð hann til lífs og góðs fyrir stúlkuna og eflingar sveitungum hennar. Trúin er ekki fyrir fortíð eða framtíð heldur núið. Jesús var í núinu. Kristin kirkja er samfélag Jesú Krists og það merkir að hún er útrétt hönd hans, hún á koma til móts við raunverulegar þarfir, spurningar, tilfiningar og bregðast við til góðs fyrir fólk.

Kirkjubrunar, eiginlegir og táknrænir, eru engum til góðs heldur fremur tákn um einhvers konar sturlun. Hamfarir á netsíðum gegn hinu trúarlega líka. En raunhæf og raunsönn trú er einstklingum og samfélagi nauðsyn til lífs. Verkefni okkar allra, hvort sem við erum vígðir prestar eða ekki, er að lifa trú okkar og með ábyrgð í tengslum við fólk, Guð, samfélag og náttúru. Jesús segir: „Lítið upp og horfið á akrana, þeir eru fullþroskaðir til uppskeru.“ Það eru ekki akrar til dauða heldur lífs.

Hugleiðing í Neskirkju 20. október, 2013

21. sd. eftir þrenningarhátíð – B

Sæll er sá, er situr í skjóli Hins hæsta,
sá er gistir í skugga Hins almáttka,
sá er segir við Drottin: Hæli mitt og háborg,
Guð minn, er ég trúi á!
Hann frelsar þig úr snöru fuglarans,
frá drepsótt glötunarinnar,
hann skýlir þér með fjöðrum sínum,
undir vængjum hans mátt þú hælis leita,
trúfesti hans er skjöldur og verja.

Ég gróðursetti, Apollós vökvaði, en Guð gaf vöxtinn.Þannig er þá hvorki sá neitt, er gróðursetur, né sá, er vökvar, heldur Guð, sem vöxtinn gefur. Sá, sem gróðursetur, og sá, sem vökvar, eru eitt. En sérhver mun fá laun eftir sínu erfiði. Því að samverkamenn Guðs erum vér, og þér eruð Guðs akurlendi, Guðs hús.

Guðspjallið: Jh. 4. 34-38

Jesús sagði við þá: Minn matur er að gjöra vilja þess, sem sendi mig, og fullna verk hans. Segið þér ekki: Enn eru fjórir mánuðir, þá kemur uppskeran? En ég segi yður: Lítið upp og horfið á akrana, þeir eru hvítir til uppskeru. Sá sem upp sker, tekur þegar laun og safnar ávexti til eilífs lífs, svo að sá gleðjist, er sáir, og með honum hinn, sem upp sker. Hér sannast orðtakið: Einn sáir, og annar sker upp. Ég sendi yður að skera upp það sem þér hafið ekki unnið við. Aðrir hafa erfiðað, en þér eruð gengnir inn í erfiði þeirra.