Helgisöguna um vitringana sem komu til Maríu, Jósefs og Jesú á ekki að taka bókstaflega heldur alvarlega. Svona sögur á ekki að kreista því þá brotnar allt, líka skilningurinn. Þetta er ekki saga um gull, reykelsi eða myrru og ekki heldur um bull, ergelsi og pirru. Í þessu hljóðvarpi tala ég um vitringahelgisöguna.
Greinasafn fyrir merki: Jesús Kristur
Samtal um vatn: Konan og Kristur
Fyrir nokkrum árum var ég á ferð með fjölskyldu minni í Austur-Afríku. Í Eþíópíu og Keníu sá ég margar konur á ferð með vatnsbrúsa á höfðum. Margar þurftu að ganga langa leið og burðast með mikið vatn. Ef konurnar voru einhleypar þurftu þær ekki að fara nema eina ferð á dag en ef þær áttu fyrir heimili að sjá urðu þær að fara fleiri en eina ferð og taka jafnvel börnin með sér til að fækka ferðunum. Konur um allan heim fara langar leiðir í vatnsöflun. Það er því hagnýtt að Hjálparstarf kirkjunnar bendi þeim sem vilja styðja fólk í fátækari hluta heimsins að borga fyrir brunndælur. Brunnar eru lífsnauðsyn og koma að beinum notum.
Konan og vatnssamtalið
Sagan um samversku konuna sem Jesús talaði við er ein af ástsælustu sögum Biblíunnar. Um aldir hefur fólk hugsað um þennan fund og samtal við Jakobsbrunn, sem sagt er frá í fjórða kafla Jóhannesarguðsjalls. Jesús var þyrstur og ávarpaði konuna og bað um vatn. Af hverju náði hann ekki í vatnið sjálfur? Svo ræddu þau saman, konan og hann. Þetta varð kostulegt samtal og guðspjallshöfundurinn hefur greinilega haft gaman af að segja söguna og rita því hún er á mörgum plönum, þvers og kruss og upp og niður. Konan og Jesús tala í kross. Einföld beiðni þyrsts manns varð mikið drama, sem endaði með því að konan rauk öskrandi inn í nærliggjandi þorp. Í sögunni um Jesú og konuna flæðir yfir allar brúnir. Það er ofgnóttin í frásögunni sem er svo áhrifarík. Í sögunni er merkingarplús sem vert er að vitja. Fólk hefur skilið þessa sögu með ýmsu móti en flestum sem hafa íhugað frásögnina hefur verið ljóst, eins og Ágústínusi kirkjuföður, að sagan væri afar leyndardómsfull og þrungin af táknrænni merkingu.
Fræðin og fordómarnir
Biblíufræði nútímans eru ekki bara um að endurraða því sem kirkjufeðurnir, Lúther, Calvin og síðari fræðimenn hafa sagt eða hugsað. Biblíufræði nútímans eru nútímafræði. Fjöldi fræðigreina nýtast við gagnrýnið endurmat texta Biblíunnar. Allt það sem kemur að notum, t.d. málvísindi, fornleifafræði og klassísk fræði, er nýtt til að greina samhengi, inntak og merkingu biblíutextanna. Jafnvel jarðfræði, veðurfræði, líffræði og jöklafræði koma við sögu ef þarf að greina einhver sértæk atriði.
Og hvað merkir svona gamall texti í fjórða guðspjallinu? Agústínus kirkjufaðir varaði við og minnti tilheyrendur sína á að konan í sögunni hafi verið vafasöm kvenpersóna. Ástalíf hennar hefði verið ansi skrautlegt því hún hafði átt marga menn. Sem sé, ekki góð siðferðisfyrirmynd! Strax þegar safaríkar sögur eru tjáðar fer ímyndun tilheyrenda af stað. Var þetta daðurdrós á karlaveiðum! Hún var ekki að sækja vatn á sama tíma og allar hinar konurnar sem fóru á morgnana eða á kvöldin í vatnsburðinn. Hvað var hún að gera? Varð hún að fara á öðrum tímum en hinar siðsömu? Hafði hún orðið fyrir aðkasti kvennanna í þorpinu? Vildu þær ekki leyfa henni að vera í kvennahópnum? Fékk hún ekki að fara með þeim? Eða var skömm hennar svo mikil að sjálf vildi hún ekki vera í samfloti með öllum hinum? Var hún úrhrak samfélagsins? Var henni hafnað af því hún var brotleg kynferðislega og hafði lent utan við ramman þess vegna? Það eru þessi stef eða þættir sem höfundar og prédikarar aldanna hafa einkum staldrað við, útmálað og skrifað um með mörgum orðum og litríkum hætti.
Samkvæmt forsendum hins gyðinglega samfélags var konan talin útlensk. Hún var samversk. Hún var ekki hluti hins viðurkennda hóps innvígðra og réttborinna Gyðinga. Hún var því sniðgengin af öllum rétttrúðum og rétthugsandi – nema af Jesú. Hann hlýddi ekki alltaf reglunum og oft, jafnvel óþægilega oft, gerði hann eitthvað sem var öðru vísi en fólk átti von á og óskrifuðu reglurnar sögðu að væri rétt hegðun. Svo var þessi kona búin að eiga fimm eiginmenn og var með sjötta karlinum. Það er mikið flóð í ástarsögum konunnar, nánast efni í heila sápuþáttaröð. Var þessi kona framhjáhaldari? Var hún hóra? Var hún kynóð? Hafði hún lent á grensunni eðan utan hrings fyrir hömluleysi? Biblíulesendur aldanna hafa undrast og furðað sig á ístöðuleysi hennar og reynt að finna hliðstæður í dramatískum konum eigin samtíðar. Þessi undarlega kona hefur verið uppteiknuð sem öðru vísi og óútreiknanleg, femme fatale. Hún sótti vatn á öðrum tíma en allar hinar konurnar. Á undarlegum tíma. Samkvæmt föstum samfélagsviðmiðum var hún neðar í goggunarröðinni, alla vega vatnsföturöðinni, en hinar konurnar. Það var ekki gæfuleg staða sem hún var í þegar hún kom að brunninum og hitti Jesú sem þekkti allar samfélagsreglur brunnasóknar og vatnsmála þjóðar sinnar og nágranna líka. Hann vissi að kona sem kæmi á þesum tíma að brunninum væri utan við heiminn. Hún væri kona í vondum málum.
Og beiðni Jesú Krists er einföld: „Gefðu mér að drekka.“ Svo fara þau að skiptast á orðum og setningum sem ekki tengjast. Þau tala þvers og kruss. Þegar Jesús býður konunni lifandi vatn bregst hún við með tækniábendingu. Hann hafi ekkert til að ausa með. Brunnurinn væri djúpur. Hvaðan fengi hann þetta lifandi vatn? Konan er á ská við orð og merkingu Jesú allt þar til þetta með lifandi vatnið skvettist inn í vitund hennar og síast inn í hana. Hvað átti maðurinn við? Gat verið að þetta væri hann? Hann vissi svo margt. Gæti verið að loksins, loksins væri eitthvað að gerast? Konan vissi auðvitað að brunnurinn var kenndur við Jakob, sem var ofurkarl, erkihetja hebreskrar sögu, hálfguðlegur forfaðir íbúanna í Palestínu. Brunnurinn hafði því mikilvægu táknrænu hlutverki að gegna. Í konunni kviknaði neisti, spratt fram hugsun, spurning, kenning, grunur. Gæti verið að þetta væri framtíðarleiðtoginn sem beðið væri eftir? Messías. En hvað um mig? Það var djúpspurning hennar. Yfirfljótandi samtal, margþrungið merkingu, margvísandi og svo var þessi útlendingur, margbrotna konan, utan marka – gat það verið?
Um aldir var þessi biblíutexti túlkaður sem tvennutexti, saga með hreinum andstæðum. Jesús var túlkaður sem lausnari, hann bauð vatn lífsins, hafði öll svör á hreinu, vissi allt um konuna og las hana eins og opna bók. Hann gat allt og olli fullkomnu uppnámi hjá henni, sem var öðru vísi en hinar konurnar, fór á skrítnum tíma að brunninum, á versta tíma og í mesta hita dagsins. Sem sé þarna voru skv. túlkun aldanna hinn mikli og hin aumkunarverðasta. Hann gat fært konunni vatn lífsins – en hún honum aðeins skítugt brunnvatn. Þau voru á sitt hvorum enda gilda og virðingar-stigans. Hann á toppnum og hún á botninum. Hann var hreinn en hún skítug, hann andlegur en hún líkamsskepna. Þannig flokkaði tvíhyggja aldanna samtal þeirra tveggja. Konan var eins og tæki til að sýna hvað Jesús væri æðislega klár. Konan var flekkuð á mannlífsbotninum. Hún var sorinn en hann sonur Guðs.
Er þetta það sem textinn segir okkur? Konan bara kvensnift, víti til varnaðar og hann ofurhetja? Eða er kannski eitthvað meira í þessum texta en tjáning á að karlar eru á toppnum og konur á botninum? Er eitthvað sem við sjáum ekki og kannski getum ekki séð vegna þess að gleraugu okkar brengla? Hindra fordómar dýpri skilning okkar? Þarf að þrífa sjónglerin, skúra allt upp á nýtt til að skilja betur?
Skilningur á textum breytist – túlkun
Um aldir hafa klassískir textar verið túlkaðir í samræmi við viðurkenndar skýringarreglur. Þannig hefur það verið með flesta bókmenntatexta, heimspekitexta og að sjálfsögðu einnig biblíutexta. Á tímum ólæsis var Biblían ekki á allra færi. Því voru sögur Biblíunnar oft myndgerðar. Fólk hafði í guðshúsunum aðgang að að myndum af biblíuatburðum, sem var svonefnd biblia pauperum. Í öllum hefðum skapast menning og kenningakerfi sem stýra hvernig eigi að tjá hið mikilvæga, megi túlka og þar með skilja. Allt verður séð með hjálp hefðar og túlkunarlykla. Biblíutúlkun var með slíku móti og mótaði hvernig ætti að skilja og miðla. Svo komu reglulega fram öflugir greinendur sem bentu á veilur og hvað væri betri skilningur, hvað væri líklegra og hvað væri rangt. Marteinn Lúther var einn slíkra ritrýnenda Biblíunnar. Hann hafði lagt á sig að læra klassísk mál. Hann las texta Biblíunnar á frummálum og gat því borið saman upprunatextann, þýðingar og túlkanir. Í tilviki Lúthers og fjölda annarra kom í ljós stöðugt þyrfti að rýna í textana því forsendur síðari tíma voru gjarnan til hindrunar og leyfðu ekki Biblíutextunum að hljóma eða skiljast í samræmi við eigin forsendur. Síðari tíma forsendur eru oftast grisjandi fordómar og skilningurinn sem fæst er rangur miðað við forsendur biblíutextanna.
Biblíurannsóknir, eins og aðrar rannsóknir fornra texta, breyttust og bötnuðu á tuttugustu öld. Fræðimennirnir nýttu fornleifarannsóknir, bætta þekkingu á menningu, náttúru, trúarbrögðum og pólitík Rómaveldis og þjóðanna sem þeir réðu. Þar með breyttust hugmyndir fræðimannanna um merkingu margra biblíutextanna og stundum opnuðust þessir textar. Textatúlkun síðustu ára hefur m.a. bent á hvernig fólk hefur lesið og skilið textana með mismunandi móti á mismunandi tímum. Viðbrögð lesara og viðbrögð þeirra hafa fengið gildi í nútímatextafræði. Hlutverk biblíufræðanna er ekki aðeins það að kreista fram einhverjar staðreyndir og óumbreytanleg algildi eða stórasannleika úr ritum eða af blöðum Biblíunnar. Sandra M. Schneider skrifaði með þessa þróun í huga: „… frá átjándu öld til miðrar tuttugustu aldar var aðalnálgun og túlkun sögu og texta fyrst og fremst hlut-túlkun (ojbect-centered). Lesendur texta voru sjaldnast spurðir. Og ef viðtakendur biblíutextans komu í ljós urðu ritskýrendurnir tortryggnir.”[i] Þá var eins þeir yrðu hræddir við að biblíufrásögurnar yrðu ekki eins trúverðugar og vera ætti, ekki eins hlutlægar og keppt væri að. Hvernig getur vitni sagt satt? Er tilveran minna trúverðug í frásögn vitnis? Hvað er satt, hvernig og frá hvaða sjónarhóli?
Biblíufræðin hafa haldið til haga þekkingu á fjölmörgum menningarkimum Biblíunnar. Á síðari áratugum hafa Biblíufræðingarnir þorað að skoða betur upplifun og túlkun fólksins sem kom við sögu í ritum Biblíunnar, hópum þeirra og hvernig menningarforsendur stýrðu upplifun þeirra og nálgun. Hvaða hugmyndir stýrðu, hvaða hagsmunum var þjónað í þessum textum og við ritun þeirra? Hvaða hópar st tókust á, hvaða hugmyndir urðu ofan á og hverjar voru bældar eða strokaðar út? Með svona nálgun var leit Biblíulesara og fræðimanna ekki lengur að því hvernig hin eina rétta túlkun texta ætti að vera. Ekki var lengur reynt að komast að því hvernig ætti að skilja forna texta og kreista út kórrétta túlkun, kjarnann sem væri hið guðlega aðalatriði gilt fyrir allar aldir, alla menn og alltaf. Margt breytist við svona nálgun. Allt verður opnara og líflegra ef viðurkennt er að textar helgiritasafns Biblíunnar eru marglaga, segja margar sögur, túlka alls konar tilfinningar, einstaklinga, fordóma, visku, tengsl, hagsmuni, vonir og hópa sem koma við sögu. Fortíð kemur við sögu hvers texta, samtíð. Framtíðin kyssir þá líka. Í stað einhæfrar túlkunar hafa nútíma biblíufræði opnað fyrir margræðni og ýmsa túlkunarmöguleika. Það merkir einfaldlega að það sem allir hafa verið sammála um í nálgun Biblíunnar er ekki svo sjálfsagt og einfalt. Í Biblíunni eru margar uppsprettur og margra alda. Í henni er sírennsli merkingar og líka ástarkossar eilífðar. Einstakir hópar, kirkjudeildir og fræðimenn hafa haft skoðanir á að þessi kvísl flóðsins væri hin eina nytsamlega og heilnæma og því hafnað öðru, ekki vilja af því vita og kúgað. Biblían hefur verið notuð sem vopn í baráttu og því verið túlkuð til að berja á þeim sem hafa farið aðrar leiðir en valdhafar, andlegir eða veraldlegir, hafa boðað og skipað.
Þolum við fjölbreytni, margræðni og mismunandi skoðanir? Biblían er stór og úr henni flæða margar merkingarkvíslar en þær geta þó tengst á mismunandi tímum og í samræmi við þarfir tímanna. Á einum tíma tók Lúther eftir að Guð biblíunnar er guð elsku og gleði. Á öðrum tíma uppgötvuðu vitrir menn í kirkjum Suður Ameríku að í Biblíunni er mikið talað um réttlæti. Og síðar uppgötvuðu margir, t.d. kvennaguðfræðingar, raddir kvenna í þessu mikla ritasafni. Sagan um konuna við Jakobsbrunn hefur verið opnuð og ritskýringarforsendurnar hafa breyst. Konan hafði rödd og tjáði sig. Jesús Kristur hlustaði á hana.
Konan við brunninn
Sagan um konuna sem hitti Jesú við brunninn er frábært dæmi um marglaga og margvídda texta, sem nálgast má með ólíku og margbreytilegu móti. Í greiningu á þessum texta í fortíðinni varð konan oftast túlkuð sem kynlífsvera fremur en manneskja. Hvernig samfélagið skilgreindi kynlíf, stöðu og samskipti kynjanna stýrði nálguninni. Tvíhyggja réði för túlkunar og Jesús Kristur var fyrst og fremst túlkaður sem andlegur snillingur. En konan var túlkuð sem jarðbundin holdgerving lostans. Andstæður túlkunarinnar, andstæðu-tvenndirnar voru;
andi og fýsnir;
lifandi vatn og brunnvatn;
karl og kona;
yfirstétt og undirstétt;
hinn réttborni og útlendingurinn;
við og þið.
Hvað gerist ef þessir lyklar eru hvíldir við túlkunina, teknir út og geymdir? Hvað gerist ef sagan er skoðuð með nýjum hætti og án þessara túlkunarforsendna? Hvað ef konunni er gefinn séns? Getur verið að við heyrum kannski í Jesú með nýjum hætti? Verður hann nær okkur en handan við tvö þúsund ára hljóðtjöld, fordóma og túlkunarkór?
Hið eftirtektarverða og merkilega er að konan reyndi Jesú. Hún lagði próf fyrir hann. Hún hlýddi honum yfir, þorði að spyrja hann lykilspurninga og gaf ekki færi á klisjum og gervilausnum. Hún þorði að hlusta, hrífast og bregðast við. Hún greindi að mál og viðfangsefni með greind hins skarpa hugar, raðaði síðan saman öllum brotunum og komst að viturlegri niðurstöðu. Hún dró ályktanir út frá forsendum og rökum. Hún þorði að treysta lífsreynslu sinni, gáfum sínum, þorði að hugsa og komst að niðurstöðu um það sem hún sá, heyrði og upplifði. Útkoman var sú að hún skildi Jesú eftir við brunninn og hljóp inn í bæ til að segja fréttir. Hún var kannski ekki í þeirri stöðu í samfélaginu að mega hafa miklar skoðanir eða tjá þær. En þegar hún komst að niðurstöðu um stærstu mál lífs og samfélags hennar þá var ekki neitt hik. Samfélagsreglurnar í smábæjarsamfélaginu giltu ekki um risamál. Konan gat ekki þagað um stórmál. Hún hljóp inn í bæ og varð boðberi Jesú, lærisveinn, kona sem þorði jafnvel gegn öllum fordómum, valdaaðilum og hæðni samfélagsins. Þegar hún talaði af svo mikilli undrun og sannfæringu og sagði fáheyrð tíðindi var hlustað.
Ef við nálgumst söguna um konuna við brunninn með opnu móti verður boðskapurinn dramtískur og sláandi. Útlend kona af lægstu stétt, úrkast úrhrakanna naut boðskapar um lífið í heiminum. Hún sem allir töldu óverðuga var verðug að heyra, skilja, trúa og síðan bera fram boðskapinn. Hún en ekki einhver góður karl varð ótrúlegt nokk postuli Samverja. Lærisveinn Jesú kom úr hópi kvennanna, hinna lægstu meðal lágra. Konan sem þorði. Hún mótmælti ekki aðeins Jesú, heldur benti honum á staðreyndir brunnmálanna. Hún þorði líka að segja tortryggnu fólki ótrúlega sögu. Hún talaði þar sem hún vildi, brást við, hugsaði og notaði skýra dómgreind.
Sagan um konuna við brunnin lýsir að kona í ómögulegum aðstæðum verður að nýrri mannveru, færist úr því að vera týnd og fávís yfir í að finna og fara síðan áfram með unna sögu, skýra merkingu og boðskap. Þetta er tilfærsla konunnar úr heimi fordóma, fortíðar og lágkúru til konu með hlutverk himins í heimi. Hún er í sögunni rétt við úr lægð og túlkuð sem skilningsríkari og vitrari en flestir aðrir í návist Jesú. Hún var ekki bara þögguð og falin heldur lyft upp sem hetju, ofurmanneskju.
Þegar sagan um konuna við brunninn er skoðuð í samhengi alls guðspjallsins er samanburðurinn áhugaverður. Í kaflanum á undan var sagt frá öðrum fundi Jesú. Yfirstéttarmaður, ráðherra, kom til meistarans til að ræða við hann. Hann hét Nikódemus og var innvígður og innmúraður Gyðingur, sem hafði hrifist af boðskap Jesú og vildi fara yfir trúmálin með Jesú. Hann naut sömu athygli Jesú, nándar og djúpsamtals og konan við Jakobsbrunn. Hann hafði svipuð tækifæri og konan til að greina og tengja. En hann þorði ekki. Hann var gunga sem hætti ekki stöðu og orðspori. Hann fór og hvarf því og kom ekki fram að nýju í Jesúsögunni fyrr en hann lagði til gröf fyrir hinn krossfesta. Afstaða gungunnar Nikódemusar skapar andstöðu við þorafstöðu konunnar, hetjunnar. Milli hans og hennar er innrím andstæðu. Lærisveinar Jesú voru stundum flónslegir, skildu ekki, náðu ekki hugsun, speki eða meiningu Jesú Krists en í samanburðinum við þá var samverska konan fljót að greina að aðalatriði og aukaatriði, greina hismi frá kjarna. Hún átti ekki í vandræðum með að skilja. Hún var einfaldlega klók og skörp. Þau Jesús töluðu ekki lengi þvers og kruss og í kross. Það var bara í byrjun. Þau tengdu og skildu fljótt hvort annað.
Trú og ljós
Myndmálið í sögunni um konuna við brunninn er áhugavert. Hún kom um hádegisbil sem var ekki brunntími kvenna í þorpinu. Vert er að muna að í Jóhannesarguðspjalli er mikið af táknum og táknmáli. Að konan kom um hádegið segir okkur jafnvel síður nokkuð um stund og tíma heldur meira um innri getu og trú. Konan kom til að taka við ljósi lífs. Ferðir hennar voru ekki bara hefðbundnar. Hún hafði getu til að fara og sækja í lífsgæði sem aðrir áttuðu sig ekki á, skildu ekki, höfðu ekki döngun í sér til að nýta og njóta. Konan hafði hins vegar getuna til að taka við lífsvatninu en ekki bara gamla, fúla brunnvatninu.[ii] Konan ræddi opinskátt við Jesú, hlustaði, bar fram andmæli og benti á staðreyndir. Hún heyrði rök, greindi víddirnar, komst sjálf að merkilegri niðurstöðu og tjáði hana öllum sem vildu heyra. Það varð síðan til að allt þorpið hitti Jesú. Samverska konan varð eins og samtímaútgáfa af Móse sem barði í steininn og fram spratt vatn til að gefa hinum þyrstu að drekka. Hún var sem Jóhannes skírari sínu fólki, spámaður, lærisveinn og postuli!
Samverska konan við brunn var margslungin vera. Þegar fordómum er sleppt og ekki reynt að strípa samversku konuna getur nálgunin opnað. Þá kemur í ljós að það er flóð í þessum biblíutexta, margar kvíslir túlkunar eru möglegar.[iii]Grunur vaknar að kannski hafi konan alls ekki verið auli og úrhrak. Kannski var hún klár og vissi hvað hún söng og sagði. Kannski var hún jafnvel skarpari en hinir lærisveinarnir, betri guðfræðingur og kunnáttusamari manneskja en flestir, með himin í hjarta? Kannski var hún frjálsari, opnari, styrkari og meiri leiðtogi en aðrir? Hvað ef hún var slík? Hvað eigum við þá að gera við þennan texta og hvernig eigum við að túlka hann? Hvernig talar hann til okkar? Er kannski næring í þessu vatni, flóði textans, sem konan býður okkur? Lifandi vatn hennar og lifandi vatn Jesú?
Vatnið í Jóhannesarguðspjalli
Svo er það vatnið í fjórða guðspjallinu. Vatn kemur víð við sögu og er stef í guðspjalli Jóhannesar. Nýja testamenntisfræðingurinn Stephen Moore benti á að þessa brunnsögu og samtalssögu megi tengja við þorstafrásögn krossfestingarinnar. Í dauðastríðinu þyrsti Jesú og bað um vatn að drekka. Moore skrifaði: „Öllu er snúið við og teygt í krossfrásögunni. Hið mikilvæga og mesta, lifandi vatn (Andi) þarfnaðist hins lága og ónóga (brunnvatns) sem er andhverfa við það sem guðspjallið annars kennir.“[iv] Frá krossþorstanum er fólki beint til sögunnar um lífsvatnið. Báðar kvíslarnar eða flaumarnir renna saman. Hið andlega þarfnast hins efnislega. Og svo gagnvirkt líka: Hið efnislega þarfnast hins andlega í lífi fólks í heiminum. Maðurinn lifir ekki af vatninu einu, heldur þarfnast svo margs að auki. En allt það, sem er að auki, lifir ekki án vatns. Vatn heldur lífi í fólki og lífverum. Öll speki heimsins hverfur ef vatnið hverfur. Skilningsljósin slokkna þegar skrúfað er fyrir vatnið. Svo dramatískt er það að vernda vatnið í veröldinni. Konan og Jesús hafa lykilhlutverkum að gegna. Sagan við Jakobsbrunn er ríkuleg. Við þörfnumst vatns. Konan og Jesús voru bæði í vatnsleit, bæði þyrst. Við eigum auðvitað að virða forsendur fortíðar þegar við nálgumst textann. En við megum nálgast hann með opnum huga og prufa merkingarvíddirnar.
Við sem búum við þann lúxus að fá vatnið hreint og ómengað úr pípunum gleymum oft að vatn er ekki sjálfsagt. Það veit ég ekki aðeins af ferðum í Afríku heldur af langri æfi og vinnu við vatnsveitur. Í sveitinni í gamla daga var ég oft að hreinsa slý og óhreinindi úr túðunni þar sem vatnið var tekið úr bæjarlæknum. Þetta þekkja sveitamennirnir. Þegar ég var prestur austur í Skaftafellssýslu varð að leggja nýja vatnsveitu fyrir prestssetrið. Vatnið þvarr reglulega. Svo hef ég lagt vatnsveitu í sumarbústaðarlandi fjölskyldunnar. Stundum höfum við orðið að fara í bæinn þegar dælan bilað hefur bilað og vatnið hefur ekki runnið. Það er sístætt viðfangsefni að tryggja að vatnsveitur virki. Um alla heimsbyggðina verður fók að puða við að afla vatns. Víða er margra klukkutíma ferð að ná í vatn og erfitt að bera það langar leiðir. Vatn er ekki sjálfgefið. Jafnvel Gvendarbrunnavatn getur smitast og óhreinkast eins og dæmin sanna. Vatnsveitur á Íslandi verða stundum fyrir skaða þegar mistök eru gerð eða áföll verða. Fúlt vatn kemst í þær, saurgerlar eða spilliefni. Þá er mönnum hætt, matvinnsla er í hættu og heimilsrekstur raskast. Fólk getur orðið veikt og menn og skepnur dáið. Fyrir nokkrum dögum var í fréttum að fílar og dýr á stóru svæði í Afríu hefði dáið. Niðurstaðan var að vatnsbólin hefðu spillst af þörungagróðri.
Konurnar og vatnið
Kynjavíddin eitt af því sem við megum gjarnan meta og virða. Það eru konur sem sækja vatn í heiminum. Milljarðar kvenna bera ábyrgð á að koma vatni til fjölskyldna sinna. Mæður, ömmur og dætur en karlarnir sinna einhverju öðru. Vatn er þungi kvenna veraldar. Þær bera vatnið á líkama sínu og svitna undan burðinum í hitanum. Því fjær sem vatnsbólið er þeim mun lengri tími fer í vatnsferðir kvenna. Og vatnsburðinn verður víða til að stúlkur fá ekki notið menntunar því þær eru bundnar við vatnsburðinn. Góð vatnsöflun, góðir brunnar eru um víða veröld vinir kvenna og forsenda fyrir að þær geti gengið í skóla og menntast. Þegar vatnið þrýtur eru þær víða teknar úr skóla til að fara að bera vatn um langan veg.
Samverska konan fór að brunninum um miðjan dag. Margar konur eru á ferð við brunna og lindir um miðjan dag af því þær hafa ekkert val. Þær eru kvenkyns og kerfi samfélagsins skilgreina að það sé kvennaverk að sækja vatn. Vandinn er félagslegur, menningarlegur og kerfislegur. Hafði samverska konan val? Gat hún sagt við sjálfa sig að nennti ekki að fara, hún bara færi á morgun eða eftir viku? Nei, hún varð að sækja vatn því annars væri lífi ógnað.
Kynferðisvíddin
Síðan er það vídd hins kynferðislega. Var þessi samverska kona stödd þarna við brunninn til að leita að tilkippilegum körlum? Er það ástæðan fyrir tímasetningu vatnssóknarinnar. Vildi hún vera á öðru róli en hinar konurnar sem komu í hópi og höfðu vörn í hinum konunum? Nei, það er ólíklegasta skýringin. Að vera ein á ferð á óeðlilegum tíma stofnaði aleinni konu í hættu. Reynsla kvenna af slíkum ferðum var og er skelfileg. Á konur er ráðist, sem eru einar á ferð og fjarri öðrum. Það eru ekki aðeins villidýr merkurinnar heldur líka villidýr mannheima sem leita uppi þær konur sem eru utanveltu, standa höllum fæti og njóta ekki félagsstuðnings annarra. Á einsömul stúlkubörn er ráðist, unglingsstúlkur og einar konur á ferð. Þeim hefur verið og er misþyrmt og nauðgað.[v] Í samtímanum höfum við lært að kenna ekki fórnarlambinu um ofbeldisverk. Þegar konur ná í vatn hefur það sjaldnast verið til að tæla aðra. En það hefur oft verið ráðist á slíkar konur. Það er ekki þeirra sök.
Vatnssaga samversku konunnar nær að gefa okkur nýtt bragð á varir. Við megum leyfa þessari kvísl staðreyndanna flæða inn í okkur. Konur eru í hættu í vatnsleit og í vatnsferðum. Það ætti #metoo-hreyfingin að kenna okkur. Sagan um Jesú og konunar við Jakobsbrunn er mögnuð saga. Hún opnar vatnsmálin að nýju og skvettir á okkur spurningum og nýjum glufum merkingar.
3. þriðjudagsfundur. Um vatnið. 29. september 2020. Dr. Sigurvin Jónsson benti mér m.a. á að konur hefðu verið háðar körlum í fornöld. Efnahagskerfið var karlstýrt og raunar hefðu ekkjurnar verið einu konurnar sem gátu notið einhvers frelsis frá stýringum valdsins.
[i] Sandra M. Schneiders, “The Gospels and the Reader,” The Cambridge Companion to the Gospels ed. Stephen C. Barton (New York: Cambridge University Press, 2006), 97.
[ii] Jerome Neyrev, The Gospel of John. The New Cambrdge Bible Commentary (New York: The Cambridge University Press, 2007,) 87-88.
[iii] Sandra M. Schneiders, Written That You May Believe: Encountering Jesus in the Fourth Gospel (New York: Herder and Herder, 1999) 143-44.
[iv] Stephen D. Moore, “Are There Impurities in the Living Water that the Johannine Jesus dispenses? Deconstruction, Feminism, and the Samaritan Woman“ í The Interpretation of John, ritstj. John Ashton (Edinburgh: T. & T. Clark, 1997).
[v] Sjá upplýsingar á síðu Sameinuðu þjóðanna: http://www.unwomen.org/en
Vel gert – já takk fyrir
Þau þrjú, sem svo vel hafa stýrt íslenskum sóttvörnum liðinna vikna, hafa verið dugleg að hrósa. Það hefur verið hvetjandi að heyra jákvæðnina og hve fallega þau tala um fólk og það sem vel er gert. Hrósið fer hjá þeim á undan því erfiða og þungbæra. Þau hafa verið til fyrirmyndar og markað stefnu jákvæðni í niðurdrepandi aðstæðum. Vitið hefur stýrt en ekki vald, jákvæðni en ekki fúllyndi eða hræðsla. Vel gert, takk fyrir.
Fyrir nokkrum árum fórum við fjölskylda mín til Ameríku. Við lentum í Seattle og ég átti von á hefðbundinni stórflugvallafýlu starfsmanna, sem tækju út pirring sinn á okkur ferðalöngum. Nei, ónei. Elskulegt fólk mætti þreyttum útlendingum. Einn sagði með hlýju í augum “verið velkomin” og annar sagði “njótið verunnar í Bandaríkjunum.” Takk, þetta var óvænt móttaka. Börnin sem voru með í för fengu líka sinn skammt af elskulegum viðbrögðum: “Fínn hattur” og “falleg peysa.” Jákvæðnin var skýr og almenn.
Svo héldum við áfram og enduðum suður við landamæri Mexíkó og bleyttum tærnar í Kyrrahafinu. Herra Fúll og frú Fýla virtust gersamlega týnd. Var eitthvað að? Fólk hafði getu til að sjá, virða og hrósa. Jafnvel í atinu í Disneylandi og Legolandi tjáðu vandalausir ef eitthvað hreif. Svo vorum við boðin inn á heimili vina okkar og eflingarorðin flugu.
Þessi áberandi jákvæðni og hrós urðu mér íhugunarefni. Fúll og Fýla lauma sér ótrúlega oft og fljótt í umræðu fólks. En þó margt sé okkur mótdrægt er óþarfi að temja sér neikvæðni í tengslum við fólk. Börnin hafa þörf fyrir að við sjáum þau og við bregðumst við þegar þau gera vel og vinna sigra í smáu eða stóru. Nábíturinn má aldrei yfirtaka atvinnulíf, stofnanir, fjölmiðla og samfélag okkar, ekki heldur í aðkrepptum aðstæðum. Við megum og þurfum að tjá fólki, að það og verk þess veki hrifningu og gleði. Ástvinir okkar þarfnast að við sjáum þau. Fólk við búðarkassa tekur jafnan vel við þegar hlý orð falla í þess garð.
Hrós varðar ekki málæði og yfirborðstjáningu, heldur að temja sér ákveðna afstöðu til annarra og lífsins. Fólk er einstakt, dýrmæti. Allir þarfnast orða. Við lifum í krafti tengsla, höfum þörf fyrir að vera séð, að lífshættir, hæfileikar, eigindir og verk séu færð í tal með jákvæðum hætti. Öllum verður gott af því, sem hefur verið kallað H-vítamín – hrós. Það er trúverðug lífsleikni að næra aðra með orðum þegar vert er og er ástæða til. Jesús Kristur kenndi okkur þessa mannvinsamlegu nálgun. Hann hafði alltaf áhuga á fólki og sá í öllum eilíft gildi og gæði. Við þig segir hann með jákvæðum hætti og eins og satt er. „Þú ert frábær!“
Er einhver nálægt þér, sem þarfnast þess að heyra eitthvað jákvætt? Hrós er blóm allra daga.
Jesús og síðasta kvöldmáltíðin
Síðasta kvöldmáltíð, sem Jesús efndi til, hafði afgerandi áhrif á mótun kristninnar og atferli kristinna manna æ síðan. Skírdagur, dagur þeirrar máltíðar, er mikill tákndagur. Listaverkin og kirkjulegt atferli, sem tengjast deginum, eru táknrík.
Myndin af Jesú í sóttkví, sbr. netmyndin hér að ofan, nýtir myndhefðir kristninnar. Myndlistamennirnir hafa um aldir túlkað veru og starf Jesú og með ólíkum áherslum, stundum kreist og jafnvel misþyrmt til að vekja fólk til vitundar. Myndir getum við skoðað til að vitja okkar eigin innri mynda og þar með afstöðu.
Skírdagur og da Vinci
Flest eigum við í huga okkar einhverja mynd af síðustu kvöldmáltíðinni. Og mynd Leonardo da Vinci hefur orðið sem erkimynd og áhrifavaldur síðari máltíðarmynda.
Myndin var gerð fyrir dóminíska klaustrið Santa Maria delle Grazie í Mílanó á Ítalíu. Da Vinci málaði myndina í þeim tilgangi að hún stækkaði salinn og að Jesús og lærisveinarnir væru nærverandi við enda rýmisins. Svipuð hugmynd er að baki hinum miklu myndverkum Baltasars í Víðistaðakirkju í Hafnarfirði og Ólafsvallakirkju á Skeiðum. Mílanómynd da Vinci virkjaði áhorfendur. Munkarnir tóku eiginlega þátt í máltíð Jesú, hlýddu á orð hans, heyrðu um svik mannsins og baráttu lærisveinanna. Þeir urðu hluttakandi í sögu og lausnarverki frelsarans.
Myndirnar af máltíðinni
Mörg listaverk eru til af síðustu máltíð Jesú. Myndirnar túlka afstöðu, trúarskilning og líka myndlistarstefnur hverrar tíðar. Jesús hafði undirbúið komu til Jerúsalem vel, sent sveina sína til að taka frá loftsal fyrir samveru og máltíð að hætti Gyðinga þess tíma. Máltíðin var táknmáltíð, minningarsamvera, til að innlífast framhjágöngu engilsins í Egyptalandi, undursamlegri björgun Ísraela úr þrældómi og lausn úr prísund. Og Jesús notaði svo táknmálið til að búa til nýtt táknmál, til að undirbúa sig og vinahóp sinn undir framvindu og átök næstu daga, atburða sem sköpuðu nýjan heim, nýtt líf og nýtt táknkerfi, sem heimsbyggðin hefur aðlagast og endurunnið kynslóð eftir kynslóð.
Þessi mynd Andrea del Castagno frá 1447er eldri en mynd da Vinci. Á henni sést hátignarleg, “ítölsk” bygging. Lærisveinarnir og Jesús eru öðrum megin borðs og geislabaugar eru við höfuð þeirra. En Júdas er hinum megin borðsins með hugann við svik og peninga. Þetta er formföst og frosin mynd og tilgangurinn er að greina hinn vonda frá hinum góðu.
Svo er hér önnur mynd og er uppbyggð í hring. Sveigjur eru í allri myndinni og líkamstjáningu, sem rímar líka við geislabaugana. En Júdas rýfur hringinn, er án baugs og með pyngjuna á lofti. Þessar myndir draga fram illsku hins eina en helgi hinna, sem ekki svíkja. My
Kirkjur tjá með lagi og innri skipan borðsamfélagið sem Jesús stofnaði og bauð að yrði iðkað í samfélagi hans. Að borða saman er mikilvægt, að vilja vera saman um lífsbjörg hefur verið tákn um samfélag og tengsl. Svo er borðsamfélag kirkjunnar, altarisgangan, tákngjörningur á mærum tíma og eilífðar, manna og engla, sköpunar og Skapara, myrkurs og ljóss, dauða og lífs. Borðsamfélag Jesú Krists er brú milli veraldar og himins, leið úr ringulreið syndar inn í fang elsku Guðs.
Táknmál hefur ytri og innri hlið
Kvöldmátíðarmynd Leonardo da Vinci varð táknmynd um skírdagsmáltíð Jesú í Evrópu og norður-Ameríku. En tákn breytast og táknmyndir líka. Tákn geta veiklast innan frá og tæmst og að lokum orðið form án inntaks. Þegar svo er komið taka menn sig oft til og fylla þau jafnvel nýju inntaki. Í miðju da Vinci myndarinnar er Jesús að kveðja vini sína, undirbúa þá, skilgreina inntak siðarins sem borðátrúnaðar. Spenna er í myndinni. Lærisveinarnir eru skelfdir vegna orða Jesú, að einhver þeirra muni svíkja hann. Málarinn undirbjó kvöldmáltíðarmynd sína vel eins og vinnuskissurnar sýna glögglega. Hann reyndi að draga fram spennu milli hins trúarlega og persónulega.
Kvöldmáltíðarmyndin endurunnin
Da Vinci-myndin hefur orðið fyrirmynd síðari mynda. Hér að neðan eru nokkur dæmi um endurnýtingu.
Börn teikna gjarnan myndir af síðustu kvöldmáltíðinni og altarisgöngumyndir í stíl da Vinci. Þær eru oft gleðiríkar, opnar, litríkar og elskulegar. Formið skiptir mestu en ekki hið spennuþrungna inntak frummyndarinnar.
Margir hafa látið tattóvera trúarleg tákn á líkama sína. Leikarinn Brad Pitt var með eftirmynd da Vinci á bakinu þegar síðast var vitað. Hér er dæmi um hvernig mynd da Vinci hefur ratað á handlegg manns. Kannski er þetta eins og hvert annað trúarlegt tákn í þágu íhugunar. Kirkjan er samfélag um máltíð og líf. 
Hvaða hlutverki þjóna svona myndir? Eru þær skraut eða ásýnd inntaks handareigandans? Handareigandinn getur notað myndina til að minna sig á að Guð er nærri í hverri máltíð.
Mynd Salvador Dali af hinum upphafna, handantímalega Jesú Kristi er ein kunnasta og áhrifaríkasta trúarmynd í myndlist tuttugustu aldar.
Myndin heldur grunnsniði da Vinci-myndarinnar en er með ýmsar viðbætur eins og vænta mátti af Dali. Skipan við borðið er önnur en í Mílanómyndinni. Sá Jesús, sem þarna talar, er einhvers konar hippalegur gúrú, sem lærisveinarnir lúta. Þarna er borðsamfélagið upphafið, himneskt og rennur inn í ofurjarðneskt landslag. Þessi Jesús er ekki að kveðja vini sína eða á leið í hryllilega aftöku á krossi. Í þessari kvöldmáltíðarmynd er kyrra þjáningarleysis, stilla visku og traust blessunar og myndin er algyðisleg. Þarna eru engin svik, engin spenna, aðeins himnesk upplýsing fræðarans. Þarna ríkir fegurðin ein og ofar allri þjáningu. Þetta er því allt annar Jesús Kristur en í Mílanómyndinni.
Margar pólitískar myndir hafa verið gerðar eftir kvöldmáltíðarmyndinni. Jesús hefur þá orðið, sem tákn um einhverja þjóðmálastefnu. Í einni myndinni hefur Maó komið í stað Jesú. Hann er þá lausnari og ef menn eru hallir undir maóismann eða pólítíska túlkun Jesú er hægt að sætta sig við þennan snúning. Hið trúarlega hefur um aldir verið notað í pólitískum tilgangi. Slík notkun er alltaf á kostnað hins trúarlega. Og þar með einnig pólitíkina og verst fer fyrir þolendum pólískrar trúarnauðungar.
Svo er til mikill fjöldi mynda, sem sýna Jesúgerving sem venjulegan mann meðal venjulegs fólks.
Hér er ein sem sýnir fólk í hvunndagsklæðum, fólk markað lífsbáráttu, við borð, með vín á borði og tvo fiska. Það er reyndar lið úr the Sopranos sem kemur hér við sögu.
Alls ekki síðasta kvöldmáltíðin.
Lærisveinarnir voru karlar og þótt einhverjir hafi viljað sjá konu í mynd da Vinci er ólíklegt að svo hafi verið frá málarans hálfu (þó ýmsar kenningar þar um hafi verið á sveimi). En á þessari mynd eru konur og aðeins einn karlmaður. Hér hefur kvöldmáltíðarmyndin verið kvengerð. Myndin er menningarpólitísk, tjáir að konur eigi að hafa aðgang að hinu djúpa og trúarlega. Í miðju er kona og gegnir þar með lykilstöðu. Konan er hér orðin Jesútýpa.
Svo er Battleship Galactica. Öndvert hinum dökkklæddu, sem eru á myndinni, er konan í Jesúmiðjunni í rauðum kjól. Hún sker sig úr og það eru átök á milli kvenna, fólksins. Hér er að baki í hefðinni form altarisgöngumyndar da Vinci þó lífsskerandi spenna sé allt önnur en í upprunamyndinni.
Margar kvöldmáltíðarmyndir taka á neyslu og afþreyingarmenningu samtíðar og sumar myndanna er gagnrýnar. Þetta eru áhugaverðar myndir og stinga sumar og spyrja hvaða hlutverki trú gegni í samfélagi okkar og hvaða hlutverki Jesús Kristur hefur í lífi okkar og menningu. Er einhver kominn í hans stað? Getur einhver komið í hans stað?
Í fyrsta lagi er mynd, sem tjáir teiknimynda- og neyslusamfélag Bandaríkjanna. Þarna eru lærisveinarnir og Jesús orðnir teiknimyndahetjur. Hvaða hlutverki gegna þessar fígúrur í samfélaginu? Börnin okkar hafa horft á þessar ofurhetjur í sjóvarpinu og séð þær í teiknimyndablöðum. Þetta eru fyrirmyndir og ekki síst drengjanna. Hvað borðar hópurinn annað en bandarískan neyslukost. Þarna er búið að umbylta hinu trúarlega og umhverfa í sjónræna og efnislega neyslu.
Hér er da Vincimyndin notuð í Star Wars samhengi. Lærisveinarnir eru Jediriddarar. Þeir, sem horft hafa á kvikmyndirnar vita að gott og illt eiga þar í stríði. En í þessu samhengi eru það ekki sverð andans heldur ljósasverð sem notuð eru.
Er Jesús Kristur lausnari, vegur til himins, sonur Guðs, leiðtogi og sínálægur? Eða er hann í lífi okkar lítið annað en pakkapési á jólum, góðlátlegur gæji með skegg, sem dregur upp pinkla samkvæmt pöntun ástvina okkar? Hér er mynd sem snýr upp á kvöldmáltíðarmyndina og ýtir við.
Enska landsliðið í fótbolta átti í miklum erfiðleikum um árabil og gekk illa í alþjóðakeppnum og tapaði m.a. fyrir Íslendingum í síðustu Evrópukeppni. Einn teiknarinn sá ástæðu til að minna á fallvaltleika liðsins með því að mála miklar fótboltahetjur í da Vincískt samhengi. Myndin var gerð þegar David Beckham kunni enn að sparka í bolta. Hann er settur í miðju og í stað Jesú. Rooney, Rio Ferdinand, Gerrard og jafnvel Sven Göran Eriksson, hinn sænski þjálfari liðsins, sem þá var. Myndin vakti viðbrögð og var jafnvel birt í íslensku blaði. Áhrifasaga Milanómyndarinnar er skýr.
Síðasta kvöldmáltíðin kemur oft fyrir í myndlist neyslunnar. Hér hefur inntaksríkri máltíð á lengdina verið umhverft í máltíð skyndibitans. Fyrir miðju er “the Colonel,” stofnandi KFC, Kentucky Fried Chicken. Ýmsar kunnar verur úr kvikmynda og teiknimyndabransanum eru þarna með honum.
Hvenær er máltíð trúarleg máltíð? Er hinn trúarlegi kostur samtíma okkar skyndibiti og til lítils gagns? Þegar dýpst er skoðað megum við gjarnan spyrja okkur um okkar afstöðu til hins trúarlega, líka máltíðar Drottins. Þar er komið að inntakinu. Hvarvetna þar sem kristnir menn eru – íhuga þeir líf sitt og sækja í máltíðina sem tjáir Jesú sem gjafara samfélags og lífs.
En hefðir kristninnar eru endurunnar og endurnýjaðar. Síðasta kvöldmáltíðin er endurtúlkuð um allan heim og myndirnar vitna um það. 
Þessi mynd hér að ofan er frá Kína, sett í kínverskt byggingarsahengi, rýmisskilgreiningu, fata- og hárgreiðslulínu. Mynd er gerð af Qian Zhu Sheng Tryck. 
Þessi mynd er úr kaþólsku, indónesísku samhengi og myndin hefur da Vinci-myndina að baki en höfundurinn er frjáls innan síns menningarramma. Málarinn er Komang Wahyu Sukayasa og nýtir hring og ferning og fjölmörg biblíuleg tákn. Í myndinn er sterk tenging borðs, fólks og sköpunar. Þessi gerð af trúarlegri myndlist tjáir samsemd manna og náttúru í veröld Guðs.
Samfélag og máltíð
Leonardo da Vinci skipulagði mynd sína svo hún væri ávirk og vekjandi. Jesús segir lærisveinum sínum þau ógnvænlegu tíðindi, að einn muni svíkja hann. Lærisveinarnir tjá með viðbrögðum sínum hrylling, ógn, hræðslu og íhugun. Er það ég? Getur það verið ég? Nei, ég vil ekki og get ekki svikið þig, er það sem við getum skynjað í viðbrögðum og máli þeirra.
Hver er okkar kvöldmáltíðarmynd? Hvaða mynd viljum við hafa af Jesú Kristi? Svíkjum við hann eða eru við tilbúin að taka við þeim veruleika sem hann býður okkur, treysta honum?
Guð hefur mynd af okkur og þess vegna kom Jesús Kristur í þennan heim, til að hreinsa mynd mennskunnar, bjóða okkur til samfélags við sig. Viltu þiggja það boð?
Fossandi vín og miklu betri veislur
Rúrí framdi eftirminnilegan gjörning hér í Hallgrímskirkju fyrir fimmtán árum. Myndskeiðum af fossum Íslands var varpað á alla veggi, súlur og hvelfingar kirkjunnar. Kirkjan umbreyttist í fossaheim. Við, sem vorum í kirkjunni, urðum sem fossbúar, í margföldum Dettifossi í margföldu Jökulsárgljúfri. Ofurdrunum gljúfurrisans var varpað með hátölurum um allt rýmið og blandaðist orgelþrumum kirkjunnar. Hávaðinn var rosalegur.
Gjörningurinn fyllti skilningarvit, huga og líkama reynslu, sem var marga daga að setjast til. Kirkjurýmið er alla daga náttúrutengt en varð allt í einu annað en ég hafði áður upplifað. Vatnaveröld heimsins var í kirkjunni. Tilfinningin fyrir heilagleika var sterk. Þessi mikla kirkjan hafði orðið eitt með náttúrunni, vatn og andi voru eitt. Í þessari samþættun birtist kraftur, eitthvað stórfenglegt kom og fyllti okkur sem vorum svo lánsöm að lifa þessa stund. Tilfinningin fyrir hinu ríkulega fyllti sálina. Guðsvitund er ekki aðeins tengd hinu smágerða heldur líka hinu rosalegasta. Kirkjuskipið var sem steinker fyllt lífsgæðum. Við urðum fyrir hrífandi vímu sem greip og umbreytti. Mér varð þetta vitjun – Guðskoma.
Krísan í Kana
Hjónavígslusagan í Kana er saga af veislu og bruggaranum Jesú. En hvað er aðalatriði þeirrar sögu? Var það, að töframaður var uppgötvaður? Nei. Vissulega er þetta oft nefnt fyrsta kraftaverkið. Jesús var að byrja starfsferil sinn. Í Kana var hann prívatpersóna á ferð með mömmu og vinum. Þetta var fjölskylduveisla. Svo verður þessi pínlega sena, að veislukosturinn er búinn. Allir sómakærir veisluskipuleggjendur hræðast slíkt og reyna að fyrirbyggja að svo verði. María, Jesúmóðirin, kom hlaupandi og sagði syni sínum að nú væri illt í efni, vínið væri búið. Jesús spurði: “Hvað kemur það mér eða þér við?” En María bjó svo um hnúta að Jesú yrði hlýtt, ef hann gerði eitthvað í málum. María var áhrifavaldur.
Góður bruggari er nákvæmur í mælingum og þjónarnir fylltu mikil steinker – og hvert kerald tók um hundrað lítra. Þau voru ekki bara tvö eða þrjú heldur sex. Engin veit um fjölda veislugesta, né hvað menn voru búnir að drekka mikið áður en allt kláraðist. En það er nú ólíklegt, að veislugestir hafi verið búnir að svolgra meira en hálft tonn af áfengi! En nú voru kerin fyllt og undrið varð.
Drykkjuprédikun?
Hvað þýðir svona texti? Getum við lært eitthvað af honum? Í kjallara þessarar kirkju er öflugt AA og Al-Anon starf. Er boðskapurinn hér uppi í hróplegri andstöðu við stefnuna niðri? Er Jesús í Kanasögunni meðvirkur barþjónn? Nei, málið er dýpra en svo yfirborðsleg túlkun.
AA menn hafa aldrei haldið fram, að áfengi væri djöfullegt, heldur að misnotkunin væri vond. Vissulega voru þau til sem mislíkaði, að Jesús væri glaður og til í gleðskap. Hann var uppnefndur vínsvelgur og gleðimaður. Sagan fjallar um annað og mikilvægara en vín og notkun þess. Aðstæðurnar í Kana eru, að gleðiríkur viðburður er á barmi skandals. Hjónavígsla er jafnan stórkostlegasta veisla hvers samfélags. Við þekkjum hversu ægilegar afleiðingarnar geta orðið, ef samkvæmi er illa undirbúið eða einhverjir bregðast í skipulaginu. Í guðspjallinu er ekki um neinar smáreddingar að ræða, ekki hlaupið í næstu hús til að sníkja dreitil hér og lögg þar – eða hringt í “góða bíla.” Nei mörg risaker, stórar steinþrær. Þetta finnst mér einna hnyttnast í textanum.
Áherslan er, að þegar allt er í rugli, er lausn Jesú ekki hæfileg heldur stórkostleg og handan við allt, sem brúðkaup í litlu þorpi þarfnaðist. Hvað merkir það? Jú, þegar tími Jesú kemur eru engar smáskammtalækningar, heldur yfirdrifin gnægð. Jóhannesi guðspjallamanni var í mun, að minna fólk á að Jesús er Guð hins mikla, ofurveruleikinn í smáheimi manna. Í guðspjallinu er tjáð vissan um að Jesús ætti erindi við alla, ekki bara Gyðinga heldur líka Grikki, allt mannkyn. Því minnir ritari guðspjallsins á, að Jesús getur breytt vatni í vín rétt eins og Bakkus í grískri goðafræði. En Jesús er meiri en vínguðinn. Einkenni veraldar Jesú er hann býr til mikið magn og líka það besta. Hjá honum fara magn og gæði saman. Jesús er ekki aðeins mikill, heldur undur lífsins, skapandi höfundur sem opnar framtíð. Þarna eru skilaboðin. Vínþurrð er tákn um smæð og vanda en víngjöfin í textanum vísar til anda Guðs, sköpunar Guðs, lausnar Guðs, komu sjálfs Guðs.
Erum við í boðinu í Kana?
Kemur þetta þér við? Á þessi vínveisla erindi við þig? Já vegna þess, að ólánsveislan í Kana er sena um líf okkar, tákn um hvað við erum og upplifum, sem einstaklingar, en líka sem hópar, kirkja, þjóðir og menningarfylkingar.
Öll lendum við í Kanakreppunni á einn eða annan hátt. Hefur einhver tíma orðið óhapp eða skandall í þínu lífi? Verða ekki slys og áföll í samfélögum, sem enginn hafði búist við eða séð fyrir? Í pólitík, efnahagslífi, samskiptum þjóða og meðferð náttúrunnar koma óhjákvæmilega tímar þegar vínið er búið og veislan hljóðnar. Ekkert áfall er svo stórt, að Guð geti ekki skapað kraftaverk í miðri ógninni. Engin sorg er svo djúp, að hann megni ekki að lýsa í afgrunn myrkursins. Engin náttúrvá er svo megn, að Guð sé ekki nálægur með bæði hjálp, hönd og huggun. Engin siðógn eða trúarglíma kirkjunnar er svo slæm, að vínþurrð verði í Guðsríki! Engin átök menningarheima er án vonar um, að kraftaverkið verði. Engin kreppa í samskiptum trúarbragða er svo slæm, að hinn mikli víngerðarmaður eigi ekki nóga andagift til að halda samkvæminu á floti.
Gnótt guðsríkisins
Þetta er það sem Jóhannes vill segja með því að skvetta yfir okkur úr kerunum. Textinn er um skömm, áfall og svo hins vegar um nánd og gjörning Guðs. Í krafti hvers lifum við? Jesústarfið opinberar, að lífið er meira en hið smáa og aðkreppta. Lífið er stórkostlegt, yfirfljótandi gæði og möguleikar.
Þegar þú hefur tæmt alla möguleika, aðstæður eru hörmulegar, þú ert niðurfallin eða hrapaður í gímald einsemdar, depurðar og áfalls, þá er tími kraftaverksins kominn. Það er kallað á máli kristninnar að dauðinn eó en lífið lifir – að Jesús Kristur er upprisinn – að við búum í ríki Guðs þrátt fyrir að við séum í þessum heimi.
Stærri veisla – meira flóð
Þegar vatnsflóðið steyptist um alla Hallgrímskirkju opnaðist fyrir mér, að auðvitað megum við alla daga að lifa í þeim veruleika, að Guð kallar okkur til meiri og stærri veislu en við höfðum ímyndað okkur. Kirkjuskipið er mikið, kirkjurnar eru steinþrær guðsríkisins. Anda er þörf og máttur Guðs er í boði. Af sjálfri sér og brjóstviti sínu er kirkjan ekkert annað en smáskrall, sem þarf kraftaverk til að umbreyta í veislu himinsins. Náttúran er stór og mikil, en þó aðeins ofurlítill daggardropi í þeim stórsjó sem elska og undur Guðs er. Ástin og unaður í samskiptum er aðeins stroka í því stórfaðmlagi og ástaleik sem Guðsríkið er.
Á neðri hæð kirkjunnar berjast menn gegn áfenginu en á efri hæðinni er mælt með að Jesús breyti vatni í vín! Rónarnir koma óorði á brennivínið, við á lífið, en ofangæðin fossa úr stórkeröldum himinsins fyrir alla og á öllum hæðum jafnt. Áföll eru hluti lífs í þessum heimi. Öll partý enda í vandræðum ef Jesús er ekki boðinn. Öll mannleg skipan, siðferði, samskipti og líf munu spillast og ekki ná hæðum nema í samskiptum við þennan, sem á svo mikil gæði að gefa að engin botn er á. Lífsveislan verður ekki góð nema honum sé boðið. AA mennirnir skilja þennan boðskap. Það er ekki svo ólík prédikunin efra og neðra, vegna þess að við erum í sama boði – í Kana – og vitum hver blessar stóru kerin.
Amen
Just a few words on the sermon. The story in John 2 tells about the miracle in Kana. Jesus was starting out his mission but he was with his family in a wedding. The wine was out. So, as the story goes, his mother pushed Jesus and asked him to do something about it. And finally with twists and turn Jesus solved the issue. What to do with the story? We should meditate the meaning. And there are many shades of meaning but the essential is that the human life should not be a poor one but overflowing with joy. We are created for the good life. God wants us to enjoy life. And this concerens everything, the human, life of endangered nature of the globe. The story has meaning for us all, also on the personal level. Is your feast coming to close or are you willing to open up?
Hallgrímskirkja 19. janúar 2020.