Hann dreymdi, “að hann væri staddur í grænni hlíð, með fjalldrapa upp á leggi. Sólskinið var sterkt, hlýjan umlauk hann. Lækur rann syngjandi í fossaföllum niður græna hlíð. Honum leið vel í kyrrðinni.” Ræða mín við útför Ögmundar Helgasonar í mars 2006 fer hér á eftir.

Ögmundur í essinu sínu

Ragna og Ögmundur fóru um Lónsöræfi fyrir tæpum sjö árum. Landslagið er stórbrotið, ökuleiðin inneftir svakaleg, árnar miklar og landið meitlað af átökum náttúrukrafta. Þetta höfðaði til Ögmundar, en áleitnast var þó hvernig mönnum hefði farnast og búnast við erfiðar aðstæður. Ekkert var honum meira tilhlökkunarefni en að koma í Víðidal á Lónsöræfum. Gangan að dalnum var löng og lýjandi, en þegar að honum var komið var eins og Ögmundur vissi ekki lengur af þreytu. Hann óð yfir ána, gleymdi samferðamönnum, stund og stað. Asinn var svo mikill að hann hljóp skólaus í dalinn, fann strax bæjarrústirnar og hafði lokið fyrstu yfirlitsrannsókn þegar göngufélagarnir komu þreyttir. Ögmundur stóð eins og sjáandi á rústunum, berfættur, í rauðu buxunum sínum og með skóna í hendinni, lýsti nákvæmlega hvernig bærinn var skipulagður, að göngin voru bogin svipað og í Sænautaseli – til að standa gegn veðri og vindum. Svo sagði hann sögu fólksins, sem hafði búið þarna og skýrði örlög byggðarinnar.

Þarna var Ögmundur í essinu sínu, í Víðidal, með sögu þjóðar og einstaklinga í blóði og huga. Ekkert gat hindrað hann að opna fangið mót því ríkidæmi, ekkert megnaði að flekka gleði hans við að lesa staðhætti, stöðu bæjarhúsa gagnvart læk og engi, ráða rúnir mannvistarleyfa. Svo túlkaði hann og var allur sögukvika, vinsaði úr og lagði elskuna við, meitlaði frásögnina og úr varð gjörningur um lífið, undur veraldar.

Vídidalur eystra, víðidalur nyrðra, víðidalur sögunnar, víðidalur eilífðar.

Þúsund ár og viturt hjarta

“Drottinn, þú hefir verið oss athvarf frá kyni til kyns. Áður en fjöllin fæddust og heimurinn urðu til, frá eilífð til eilífðar ert þú, ó Guð. Þú lætur manninn hverfa aftur til duftsins og segir: “Hverfið aftur þér mannanna börn!” Því þúsund ár eru í þínum augum sem dagurinn í gær… …Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta.” (Úr 90. Davíðssálmi)

Kynslóðir koma, kynslóðir fara – athvarf frá kyni til kyns. Bæir og byggð falla. Börn fæðast þrá og dreymir, vaxa úr grasi, öðlast vit til sjálfsbjargar eða ná aldrei þroska. Og ívaf allrar sögu er hið sama, hvort sem er í Staðarfjöllum nyrðra eða í handritum á söfnum okkar. “Hverfið aftur þér mannanna börn.” Sagan verður þykk þegar forgengileikinn er numinn og framlag manna er skoðað. Lofstýr manna lifir vissulega, en allt mannlegt er sem grasið eða blómgróðurinn, sem nú lifnar – “hverfið aftur…”

Hvað gerum við gaganvart því boði? Stöldrum við og biðjum bænina: “Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta?”

Ævi

Ögmundur Helgason var lýðveldisbarn og vormaður Íslands. Hann fæddist á Sauðárkróki 28. júlí árið 1944, rétt eftir að lýðveldið var stofnað. Foreldrar hans voru Sigríður Ögmundsdóttir og Helgi Einarsson. Faðirinn var frá Akranesi og móðrin af Króknum. Til að uppeldi heppnist vel þarf stór hópur, helst heilt þorp, að koma að verki. Ögmundur naut stórfjölskyldu. Fjölskyldan deildi húsi með Ögmundi afa og líka móðurbróður. Þeir sinntu söðla- og skósmíðinni þar einnig. Svo voru kindur í kofa, verk kynslóðanna lærðust og lykt festist í nefi. Mannlífið var ríkulegt og vinnan inn á gafli.

Systkini Ögmundar eru: Halldóra, Kristín, Einar og Magnús Halldór og lifa öll bróður sinn. Ættingjar og vinir komu í heimsókn, gistu þegar aðstæður og sæluvikur gáfu tilefni til. Faðir Ögmundar féll frá þegar systkinin voru enn ung. Ögmundur var elstur og gekk inn í mörg af hlutverkum heimilisföður, stóð með móður sinni og varð sínu fólki stoð og ráðgjafi, umhygjusamur alla tíð. Fyrir það er þakkað.

Nám

Það var ekki sjálfgefið, að strákur á Sauðárkróki færi í menntaskóla. En sögurnar, þorpið, ljóðin og byggðasagan kallaði á úrvinnslu. Hinn leitandi, gruflandi og nákvæmi Ögmundur vildi vinna úr, hafa næði til að skoða og greina mál daganna. Ögmundur tók ákvörðun, fór í MA og varð stúdent 1965. Menntaferðin var hafin, hann velti vöngum yfir háskólagrein og var svo lánssamur að geta numið það, sem hugurinn stóð til bæði íslensku – og þar með einnig bókmenntir – og sagnfræði. Varð BA í þeim greinum árið 1972, tók síðan próf í uppeldis- og kennslu-fræði 1981 og cand. mag. próf í sagnfræði 1983. Þjóðfræðiáhuginn óx líka og hann stundaði nám í þeirri grein.

Störf

Ögmundur varð kennari í íslensku við Menntaskólann við Tjörnina og síðan við Sund (1973-82). Nemendur hans minnast afburðakennara, sem ekki hikaði við að leggja þeim þá reglu í hjarta að lesa Njálu einu sinni á hverju ári. Svo las hann líka fyrir þau svo rómantísk ljóð, að draumur leið yfir stúlknaandlit og vandræðaroða sló fram í strákakinnar. En fræðimennskan dró hann og þau Ragna fóru til Hafnar. Um tíma var hann starfsmaður við hina dönsku Árnastofnun (1984-86) og varð heimagangur hjá Jóni Helgasyni.

Eftir að Ögmundur kom heim gekk hann til liðs við Handritadeild Landsbókasafns (frá 1986) og var síðan forstöðumaður deildarinnar frá 1990 þar til um áramótin síðustu er hann var ráðinn til Árnastofnunar. Ögmundur var einna best læs Íslendinga á hendur manna. Hann lagði sig sérstaklega eftir ritun handrita eftir siðabreytingu, var hraðlæs og snöggur að komast fram úr jafnvel hinum ólæsilegustu höndum. Með Ögmundi fór bæði þekking en líka ómetanleg þjálfun og hæfni.

Ögmundur var stundakennari við Háskóla Íslands frá 1987. Samhliða námi og kennslu var hann við margvísleg störf, m.a. handrita- og prófarkalestur fyrir ýmsa útgefendur. Á yngri árum var hann einnig í sumarvinnu m.a. við frumskráningu skjala og handrita í Héraðsskjalasafni Skagfirðinga á Sauðárkróki (1969-73).

Fjölskyldumaðurinn

Ögmundur var mikill fjölskyldumaður og hamingjumaður í einkalífi. Það var honum mikil gæfa að eignast Rögnu Ólafsdóttur að ævifélaga. Hún varð honum fjallkona í lífinu. Við nágrannar fylgdumst með hversu náin og samstiga þau hjónin voru. Tempó þeirra og upplag var ekki það sama, en þeim hafði lánast að samræma takt og voru snögg að nema breytingarnar í hvoru öðru. Þau kynntust í sellu nyrðra, Ögmundur var strax skotin í Neskaupstaðardömunni og taldi sig hafa fremur sjarmerað hana með andlegu atgervi en líkamsásýnd. Þau settu upp hringana á jólum 1964 og gengu svo í hjónaband á nýársdegi 1966.

Börn Ögmundar og Rögnu eru Helga og Ólafur. Eiginmaður Helgu er Reynir Sigurbjörnsson og dætur þeirra eru Ragna og Þórhildur. Unnusta Ólafs er Hallrún Ásgrímsdóttir. Ólafur eignaðist soninn Ingimar með Nínu Ýr Guðmundsdóttur. Það var skemmtilegt að gefa honum barnabarn, sagði sonur hans. “Hann var himinsæll afi.”

Heimili Rögnu og Ögmundar var öruggt vígi, en líka ævintýraveröld með skemmtun, sögum, söng, ljóðum og umhyggju. Þetta varnarþing varð enn betri veröld þegar barnabörnin komu. Helga naut stuðnings foreldra sinna þegar hún fór í framhaldsnám til Uppsala og þá voru stelpurnar gjarnan á Tómasarhaganum. Ragna og Ögmundur urðu ekki bara afi og amma í viðlögum heldur blómstruðu sem pabbi og mamma að nýju. Afinn var stórkostlegur, las og sagði sögur. Hann hafði gaman að blanda öllu saman í eina samfellda undraveröld, þar sem allt var mögulegt, Bláskjár var sem í nágrenninu, Þórir Þrastarson með karlrembu og rasisma var líka í næsta húsi, Tristan og Isold áttu leið um, fornkappar riðu um hlaðið, barnagælurnar slökuðu síðan og svo komu drynjandi þjóðsögur, sumar þeirra hafa aldrei gengið á þrykk. Afinn var að miðla, því sem hann lærði nyrðra, ytra og í iðrum Þjóðarbókhlöðunnar, umvafði fíngerðar smákonur með lífsundrinu og afaelsku. Missir þeirra er því mikill, þegar sögurokkarnir eru þagnaðir á Tómsarahga 12.

“Ekkert var fallegra en þegar pabbi var góður við mömmu, strauk hana. Þá leið mér vel, þá var allt svo gott,” sagði dóttir hans. Ögmundur stóð ávallt með konu sinni í öllum störfum og verkum og að baki henni í kennslu- og skólastjórastörfum. Ragna hefur misst sinn besta vin, sálufélaga, skemmtikraft, kraftuppsprettu og lit daganna. Guð blessi hana í sorg hennar. Guð geymi börn, tengdabörn barnabörn og ástvinir.

Ritstörf

Hvaða mann Ögmundur hafði að geyma, hvert hugur hans hvarflaði og fræðiáhuginn leitaði kemur glögglega fram í ritum hans og viðfangsefnum. Ögmundur spannaði óvenju vítt svið í skrifum sínum. Hann byrjaði snemma að skrifa fræðigreinar en ljóðagerð stóð honum nærri líka. Ragnar í Smára gaf út ljóðakver hans árið 1970, sem ber hið seiðandi nafn Fardagar. Ögmundur skrifaði fjölda greina og ritgerða um byggðasögu, örnefni og þjóðfræðiefni. Hann skrifaði um barnaaga og skriftarkunnáttu, þjóðsögur, kveðskap alls konar, sögu og varðveislu handrita. Ögmundur þýddi meira að segja skáldsögu. Hann gaf út fjölbreytilegt efni úr sögu Skagfirðinga og var í ritsjórn og ritstjóri Skagfirðingabókar frá 1973-83. Fyrir það vill stjórn Sögufélags Skagfirðinga bera fram kveðju og þökk fyrir framlag Ögmundar til skagfirska fræða.

Eigindir

Það fór ekki á milli mála, að Ögmundur var Skagfirðingur! Hann gat talað svo um sveitina sína, að ef aðeins var hlustað á orðin var ljóst, að hann væri að lýsa mesta og besta stað veraldar. En svo horfði maður í kímin augun og þá vissi maður, að það var ást hans á svæði og sögu, sem hann var að tjá en ekki fella empírískan dóm. Hann var skarpur og snöggur í greiningum, fljótur að fella sundur og saman, iðkaði sem sé greind. En eiginlega var það rómantikerinn sem stýrði, hrifinn maður sem nýtti skynsemina. Hann notaði fræðin í þágu elsku og hugðarefna. Í honum var deigla Skagafjarðarástar, Rögnuástar, fjölskylduástar, söguástar, fræðasóknar og í bland við skrítna karla, dularfullar frásagnir, barnagælur, söng og skemmtilegheit.

Víðidalur

Ungur uppgötvaði Ögmundur að veröldin átti fjallageim og hann sótti upp í fjöllin, Molduxa, Staðaröxl, Sandfell og svo að baki í Hryggjadal. Hann gerði Víðidal að dalnum sínum, fjallasal í hálendinu milli Skagafjarðar og A-Húnavatnssýslu. Þar leitaði hann að rústum, kannaði landið grannt og þekkti öll örnefni, íbúasögu og hvernig landnemarnir leituðu á þegar hlýnaði og hvernig fólk og fé fór eða féll í harðæri. Allt þetta þekkti hann. Víðidalur nyrðra varð að samnefnara í lífi hans og tákni um hugaðarefni og afstöðu.

Mannasaga

Hann fór í dalinn, um fjöllin, upplifði umhverfið en líklega var nátturunautn hans oftast tengd mannasögu. Hann var vissulega vel að sér í fánu og flóru, límdi í minni örnefni, skynjaði veðurlag, vindstefnu og las vel snjóalög. Hann var eins og besti spæjari við lausn á erfiðum gátum mannaferða og byggðar. Hann þjálfaði sig í að horfa eins og landnemi, greina bæjarstæði og hvernig best yrði búið og lifað. Í honum blundaði fornleifafræðingur og hann var löngu á undan sinni samtíð með að iðka mannvistarlestur náttúrunnar. Hann skoðaði gjarnan bæjarstæði þar sem hann fór, hvernig þau stóðu í hlíð, íhugaði mótekju, veiðimöguleika, túngæði, engjaslátt og stararflóa. Pældi í hlunnindum og ítökum, sölvafjöru, grasafjalli – las landið og tengsl fólks við landshætti.

Ögmundur hafði samúð með Bjarti í Sumarhúsum allra alda, þekkti hvað kotungarnir höfðu kveðið dýr viskuljóð, meitlað orðdjásn og ritað mikilvægar bækur. Hann innlifaðist hjartslætti landsins með því að ganga það, andaði að sér aðstæðum og skildi þar með kjörin, ræktaði með sér virðingu og elsku til afreka kynslóðanna. Svo var Ögmundur líka næmur á hið sérstæða í mannheimum, var starsýnt á sérkennilegt fólk og lagði sig eftir að kunna sögur um hið afbrigðilega. En hann var svo umhyggjusamur að hann vildi ekki færa kostulegheitin á blað.

Að búa við orð

Ögmundur ólst upp við skjátur upp í klaufum fyrir ofan byggð og andaði að sér gildum og merkingarvef bændasamfélagsins. Hann var lítið efni í kúabónda og alls ekki í hrossaprangara. En hugðarefnin og lífshættir hans minntu mig samt alltaf á búskap og bónda. Ögmundur bjó fremur við orð en kindur. Hans húsdýr voru handritin og afurðir þeirra voru lífsviska, lærdómur sem líka göfgaði andann. Sögulaus þjóð hefur tapað minni og andlegri heilsu. Ögmundur var fús til að skerpa minni síns fólks og miðla því, sem getur haldið tengslum við visku kynslóðanna. Hann var nákvæmur heimildamaður, lagði sig í framkróka að tryggja að rétt væri með farið og eftir haft. Hann var málvís. Honum var í mun að tungan nyti fjölbreytileika og að sagnorðin lituðu málið, að kommusetning væri vönduð. Hann fjargviðraðist þegar ambögum var útvarpað. Hann var tilbúinn að gera sitt til að vernda íslenska sögu. Þó held ég að hann hafi gengið heldur langt þegar hann var jafnvel tilbúinn að gerast framsóknarmaður nú á síðustu tímum, líklega til að fyrirbyggja að framsóknarmennskan lognaðist útaf!

Fræðaáhuginn styrktist enn með aldrinum, æ fleiri matarholur sá hann. Í miðju dagsverki og með gríðarlegar fyrningar féll hann. Svo margt átti hann eftir, svo margt beið næðis hans. Ögmundur var hafsjór fróðleiks. Kofarnir voru ekki tómir hjá honum. Ef spurt var, lauk hann upp og hann stytti aldrei sögur sínar að óþörfu eða gaf minna á garðann en viðtakandi vildi. Hann var umhyggjusamur fræðari, natinn við alla þá, sem leituðu til hans, hvort sem var á vinnustað eða heima. Hann reyndi að snúa góðu hliðinni að öllum viðmælendum sínum. Ögmundur eignaðist því ekki aðeins kunningja heldur marga vini – og þeim þótti vænt um hann.

Ég hef verið beðinn að bera ykkur kveðju frá Guðmundi Bjarnasyni,  sem er á sjúkrahúsi og getur ekki verið hér í dag, frá Birnu Hjaltadóttur og Gísla Sigurðssyni sem eru erlendis og frá Fríðu Júlíusdóttur.

Viturt hjarta

“Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta.” Hvað er viska? Jú, það er viska að bera virðingu fyrir lífi, verkum og hugsun genginna kynslóða og miðla áfram. Það er viska að halda til haga menningararfi heimahaga. Það er viska að nýta sér gleðiefnin og skemmta með. Það er viturlegt, að lesa þjóðsögur fyrir ung börn. Menn eru naktir við fæðingu. Ekki aðeins líkaminn er strípaður, heldur líka sálin. Vefur menningar er kufl til að varna kulda og dauða. Það er hægt að ala skrokkinn, en ef sálin fær ekki vörn fer illa og það er dapurlegt líf til dauða að halda skrokknum lífs en með lífvana sál.

Ögmundur hafði kafað í kristnar bókmenntir og unnið með Hallgrím. Margt af því best orðaða í heimi trúar og alþýðumenningar hafði seitlað inn í hann og var honum höfustóll til nota á degi neyðarinnar. Hann var sér meðvitaður um dauðann og tómið. En hann ætlaði sér samt að verða gamall, hann lifði jú afar heilsusamlega. “Ég ætla helst að verða erfitt gamalmenni,” sagði hann með glampa í augum.

Ögmundur var alla ævi að aga sig, ná sátt við kjör og störf, sálardjúp, fræði, ástvini og líka Guð. “Ögmundur var alltaf að batna,” sagði vinur hans. Svo vel gekk, að hann var á góðri leið með að verða helgur maður! Svo var hann sleginn í fyrra, þungu höggi, ótímabæru og skelfilegu. Hann talaði óhikað um stöðuna og skildi háskann. Svo vann hann af miklum dugnaði við verkin sem yrði að ljúka, kyssti konuna sína, börn og barnabörn og grét svolítið niður í bringuna.

Hann var undursamlegur bróðir, sem er okkur harmdauði. Við erum vönkuð ganvart sóun góðs drengs. Á okkur hrín áfram ræða sálmaskáldsins, sem varð Matthíasi innblástur þjóðsöngs Íslendinga. “Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta.” Hver er viskan í þínu lífi? Hver er þinn búskapur, hvaða gildi temur þú þér? Hvað varðveitir þú? Er það allt í samræmi við viskuna? Ögmundur er okkur fyrirmynd og heiðrum minningu hans með því að rækta hið góða, gilda, mikilvæga og viturlega. Og gerum það með kímni í augum, elsku í hjarta og mjúkum höndum.

Víðidalur eilífðar

Síðustu vikurnar dreymdi Ögmund oft sama drauminn. Honum fannst hann vera staddur í grænni hlíð, með fjalldrapa upp á leggi. Sólskinið var sterkt, hlýjan umlauk hann. Lækur rann syngjandi í fossaföllum niður græna hlíð. Honum leið vel í kyrrðinni. “Hvað þýðir þessi draumur?” spurði hann. “Jú, þetta er himnaríkisdraumur” var svarað og hann var sáttur við þá ráðningu. Hann var tilbúinn að fara í sinn himeska dal. Fardagar hans voru runnir upp.

Og Ögmundur fór, ekki á rauðu buxunum með skó í hendi, ekki til að skyggna rústir eða greina göng. Hann er ekki í Víðidal nyrðra eða á ferð um blágeim skagfirskra fjalla. Hann er farinn í Víðidal eilífðar, inn í líf hins vitra hjarta, sem heitir Guð. Góður Guð geymi hann að eilífu, varðveiti sál hans og blessi öll þau sem syrgja.

Útför í Neskirkju 17. mars, 2006.