Greinar og pistlar

Forrest Gump

Kvikmyndin um Forrest Gump er viðburðasaga fremur en þroskasaga. Forrest litli tekur út lítinn vitsmunaþroska en rambar í hvert stórævintýrið á fætur öðru. Hann slampast í gegnum allt og uppsker ríkulega. Gæskuríkur Forrest Gump nýtur elskusemi flestra, enda stefnt út í veröldina af miklum kvenskörungi, mömmunni. Æskuástin frá skóladögum verður þó ekki hans nema stuttan tíma áður en hún deyr. Varla er nokkuð stórmál í bandarískri sögu sem Gump tengist ekki með einum eða öðrum hætti. Forrest Gump verður stjarna í amerískum fótbolta, hetja í Víetnam, borðtennisjöfur, vellauðugur útgerðarmaður, hlaupastjarna og nokkurs konar spámaður, áður en hann ástarmær lífs hans fellur honum í faðm og þau eignast afkomanda sem heldur sögunni áfram.

Umfjöllun um sögu og trúarstef

Þrjú ofurmáttarvöld eru í þessari mynd: Mamma Forrest Gump (Sally Field); bernskuvinkonan Jenny (Robin Wright) og Guð. Þau eru burðarstoðir eða þrenning myndarinnar. Og mikilvægt er að gera sér grein fyrir að þetta er kvenleg þrenning sem Forrest lifir af, í og fyrir. Jenny og móðir Forrest eru sem guðlegar ásjónur. Myndin snertir því kvenímynd Guðs og kvenútgáfu guðdómsins. Hins vegar verður þessi mynd aldrei kennd við rótttæka kvennaguðfræði því hún boðar ekki byltingarboðskap eða breytingatillögur. Myndin kann engan feminisma af nútímatagi og predikar ekki góð kvennatíðindi. En hún er engu að síður innlegg í kvennaumræðu þar sem konurnar eru styrkar og magnaðar. Við kíkjum í myndinni í sértækan túlkunarheim í Bandaríkjunum og fáum innsýn í þá konugervið “southern belle” sem ræður mörgu og notar sínar eigin aðferðir í samræmi við stefnuna að tilgangur helgi meðalið. Móðir Forrest Gump er bellukona!

Meginstef myndarinnar, sem unnið er með ýmsu móti, er sátt og sáttargerð. Þrátt fyrir fákænsku verður Forrest Gump hvarvetna farvegur sátta og lífs. Hann hjálpar Jenný til flýja alkóhólíseraðan og ofbeldisfullan föður og styður hana til uppgjörs í lok myndarinnar. Hann styður vin sinn, Dan liðþjálfa, til að gera upp reiðina frá Víetnam. Þótt hann beri nafn stofnanda Ku Kux Klan byggir hann brýr milli hvítra og svartra og gerir ekki upp á milli fólks eftir litarhætti (sbr. Bubba rækjujarl). Konur metur hann jafn mikils og karla og skilur ekki eða virðir að vettugi skiptingar samfélagsins og baráttu hópa, kynþátta og kynja.

Viðsnúningur ímyndanna

Myndin er æfing í viðsnúningi gilda. Að vera efstur í píramída stjórnmála eða samfélags er ekki aðalatriði. Skilaboðin eru einföld. Allt sem fólk sækist eftir á opinberum vettvangi er allt eftirsókn eftir vindi ef heilindi og sannleika skortir. Greind er engin trygging fyrir hamingju því sælir eru fátækir í anda. Stríð mannanna eyðileggja. Baráttuhópar af hvaða tagi sem þeir eru þjóna eigin hag fremur en umbjóðenda sinna. Gildir einu hvort það er fólk sem berst fyrir friði eða réttindum blökkumanna. Að benda á þessi erfðasyndaratriði í öllum hreyfingum og mönnum er ofurlítið framlag til félagsgagnrýni. Myndin er sem sé ekki óraunsæ eða á skjön við lífið heldur dæmisaga til íhugunar og eftirbreytni.

Gumpísk sögugreining

Forrest Gump tengist flestum stóratburðum Bandaríkjanna frá frumbernsku. Hann kennir Elvis að rokka, er fastur gestur í Hvíta húsinu og hittir alla forseta amerísku þjóðarinnar frá og með Kennedy til Nixon. Hann er við hliðina á George Wallace, síðar forsetaframbjóðanda, í frægu uppgjöri um skólagöngu blökkumanna í Alabama. Hann verður allt í einu ræðumaður á mótmælafundi gegn Víetnamstríðinu í Washington og kemur við í sellu Black Panthers. Hann fjárfestir í Apple sem hann hélt að væri ávaxtafyrirtæki. Myndin er því fléttuð útgáfa trúðsins og sakleysingjans af bandarískri sögu. Í því er hún mikilvæg andsaga stórveldis og hjálpar könum og okkur að sjá söguna í dempaðra samhengi en bandarískir haukar túlka. Forrest Gump er barnaútgáfa Bandaríkjamanna, hið titrandi sjálf á bak við grímur, ímyndir og blekkingar. Með hjálp fíflsins og skopsins er sagan endurtúlkuð. Túlkun sögu er með margvíslegu móti í bandarísku samfélagi. Í þessari kvikmynd er gefið sjónarhorn þeirra sem ekki meta fólk meira en vald, umhyggju meira en styrk, elskusemi og samstöðu meira en yfirgang. Hin mjúku gildi eru í túlkun myndarinnar mikilvægari, betri og kraftmeiri en hin hörðu.

Myndmál og líkingar

Nettar myndlíkingar ramma inn þessa mynd sem er norstursamlega klippt og meðvituð í myndmáli sínu. Gump situr á bekk í byrjun og er eiginlega að segja sögu sína á þessum bekk myndina út. Fiðrildi flögrar inn í myndina í upphafi og út í lokin og gefur tilfinningu fyrir hinu óræða. Nálægð hins yfirskilvitlega er líklega tjáð með þessu flögri. Í seinni hluta myndarinnar verður rækjubáturinn að tákni um björgun sem kemur Dan á lappirnar að nýju. Á bátnum er uppgjör Dans og Guðs og þeir Forrest lifa af mikið óveður, þegar megnið af rækjuflotanum ferst. Svo er skip grunntákn kristninnar. Rútur koma oft við sögu og tákna firringu því þar er Forrest yfirleitt hafnað og hann niðurlægður. Í myndlok hættir hann við að fara í strætó og hleypur til konunnar sem hann elskar. Í ljós kemur að hann hefur eignast barn með henni. Mikið er af alls konar tilfærslutáknum í myndinni, brúm, ökrum, götum, rennandi vatni og öðrum slíkum til að leggja áherslu á hrynjandi og ferli lífsins. Allt er á hreyfingu, fólk er á ferð á lífsvegunum. Svo má heldur ekki gleyma konfektkassanum, sem Forrest skilur sem tákn um fjölbreytilegt líf. „Lífið er eins og súkkulaðikassi. Maður veit aldrei hvernig mola maður fær.”

Skilaboð og mat

Myndin er m.a. um tengsl fólks og leit að hamingju og merkingu. Samband móður og sonar er nærfærið og vel túlkað, ennfremur tilraunir Forrest til að nálgast aðra og vera öllum góður og gjöfull þrátt fyrir andlega fötlun sína. Þá er ljóst að Forrest getur verið einstæður faðir og forsjáraðili þrátt fyrir að vera vitgrannur. Veganesti frá mömmunni er siðaboðskapur: „Heimskur er maður aðeins í verkum sínum.” Það merkir að maður er ekki heimskur í sér heldur fyrst og fremst ef maður hegðar sér heimskulega. Hinn gáfaði getur verið hreinn og klár heimskingi í lífi sínu en hinn vitgranni verið hinn mesti gæfumaður og hegðað sér dásamlega. Þau sem eru álitin lítilmótleg eru kannski þau sem gefa mest, bjarga flestu og eru stórmennin. Kanski má kreista svolítið líkinguna af konfektkassanum. Maður veit aldrei hvað verður úr fólki, hæfileikarnir sem fólk fær í vöggugjöf eru engar tryggingar um hamingjuna. Sitthvað er gæfa og gjörvileiki.

Forrest Gump er góð mynd og hrífur flesta. En auðvitað munu þau sem vilja að tilveran sé túlkuð algerlega út frá þeirra vitsmunalega sjónarhól verða fyrir vonbrigðum og þykja myndin ekki rísa undir nafni og vera jafnvel á mörkum hins væmna. Myndin er notkunarvæn fyrir hópa, sem vilja ræða um hamingjuna, tilgang lífsins, klisjur í menningunni, söguskoðanir, blekkingar, siðferði, ástina og Guð. Leikurinn er loflegur, Tom Hanks og Sallie Field eiga góðan leik, meistarataktar á öllum póstum. Kvikmyndin er konfekt og klassík. 

Greinar og pistlar

Gibson – passían og Jesús Kristur

Voru hýðingar, pústrar og blóðsúthellingar sem Jesús Kristur leið á förinni til Golgata nauðsynlegur þáttur guðsríkisins? Ef Jesús hefði sloppið við líkamlega þjáningu fram að krossfestingunni hefði hjálpræðisverkinu þar með verið klúðrað? Er þjáning og dauði Jesú meginatriði trúarinnar? Eða er það líf Jesú eða eitthvað annað? Hvert var og er hlutverk Jesú?

Kvikmynd Mel Gibson um þjáningu Jesú er rosaleg píslarsaga. Blóð Jesú slettist á stéttar og torg. Hægra auga Jesú bólgnar nánast úr augntóttinni. Vargfugl goggar í augu ræningjans á krossinum. Friðlaus andi Júdasar veinar. Hermenn píska Jesú látlaust alla leið frá Getsemanegarði um hallir trúarleiðtoga og veraldlegra valdsmanna og til aftökustaðar. Jesús er hæddur og lítillækkaður og á hann er lagt þyngra tréfarg en á ræningjana. Kona sem ætlar að líkna bandingjanum er hrakin á brott. Þyrnikórónónu er ekki tyllt á höfuð Jesú heldur lamin í höfuleður hans. Hermenn ganga í skrokk bandingjans langt umfram heimild. Gripgaddar svipanna slíta húð og kjötstykki í barsmíðinni. Blóðið frussast yfir böðlana og hleypur í augu áhorfenda í langdregnu píslarsenum.

Eru svona pyntingar nauðsynlegur til að gleðiboðskapur skiljist? Er þessi aðferð blóðbaðsins sú skásta til boða myndfíknu nútímafólki frelsisverk Jesú Krists? Þarf að toppa ofbeldismyndir til að boða lausnarann? Þarf að lengja hinar líkamlegu senur svo mjög að okkur sé hætt við uppsölu vegna þess sem dregið er upp á tjaldið? Hvert er hlutverk trúarlegrar ofbeldismyndar?

Píslarsaga Gibson getur hentað til sýningar meðal ungmenna sem eru uppalin í ofbeldiskúltúr unglingamyndanna. Hún er ljómandi tilefni til umræðu um ýmsa Jesúþætti og tækifæri til samræðu um hlutverk og eðli Jesú. Hún beinir sjónum að mennsku Jesú. En hún er ekki góð guðfræði vegna þess að verk Jesú Krists er ekki fólgið í hversu hann leið líkamlega. Í því er einn vandi myndar Gibsons að hún hleypir blóðinu í augu okkar og við sjáum því ekki hlutverk lífs og dauða Jesú nægilega vel. Fókus myndarinnar er písl en ekki líf. Við þurfum að þurrka blóðið úr augum og skoða hver Jesús var og er því við sjáum aðeins brot af sögu hans í Gibsonpassíunni. Hvað var það sem Jesús bað að við gerðum í hans minningu? Örugglega ekki að fara í bíó en kannski getur þessi mynd dýpkað veruleika Jesú í lífi okkar og við séð hann betur. 

Innlögn fyrir sýningu á mynd Mel Gibson árið 2004.

Greinar og pistlar

Vatn, auðlindir og uppspretta laganna

Fons auglýsti áhugaverðan viðburð í hátíðarsal HÍ, reyndar Fons Juris, bókaforlag sem gefur út lögfræðirit. Fontur í kirkju fær nafn af latneska orðinu fons sem merkir lind. Og Fons Juris merkir þá væntanlega fontur réttarins, uppspretta laganna. Það er merkilegur viðburður þegar gefin er út ný bók fræðimanna um eignarétt og auðlindir, efni sem ég hef íhugað síðustu ár. Tilefni viðburðarins var hundrað ára afmæli vatnalaganna og hálfrar aldar afmæli lagastofnunar. Einn höfundanna var skólabróðir minn og félagi.

Ég hef áhuga á vatni, seitlandi, streymandi, æðandi, fyssandi en líka djúpvatni jarðar. Ég dáðist að vatnalögunum frá 1924 þegar ég las þau fyrst fyrir nokkrum árum. Mér þóttu þau vönduð lagasmíð, vissulega klassísk að stofni en framsýn, skýr lög. Svo ég ákvað að sækja viðburðinn og hlusta á frummælendur tala um vatn, auðlindir og réttarsögu.  

Ég hef lengi haft áhuga á lögum og sögu þeirra. Guðfræðingur, sérmenntaður í vestrænni hugmyndasögu, kemst ekki hjá að skoða hvernig hugmyndir voru og eru færðar í búning gilda, reglna og laga og hríslast í æðakerfi og koma fram í athöfnum samfélagsins. Kona mín er lögmaður og skarpur lögfræðingur. Við ræðum því oft um lög og túlkun þeirra. Ég þekki einnig marga dómara og lögmenn. Þegar ég gekk upp kringlugangbrautina að aðalbyggingu HÍ spurði dómari mig, líka á göngu: „Hvert ertu að fara? Ertu á leið á vatnsþingið?“ Ég játaði og hann horfði á mig furðu lostinn – spurði svo hvaða erindi ég ætti á slíkan viðburð, hvort ég væri ekki að villast á milli fræðaboxa! Mér fannst spurningin jaðra við að væna mig og að vera boðflenna. Ég minnti hann á að erindi Guðs væri við alla veröldina, við tærnar á honum, miðjuna, hjartað, heilann, öll fræði og líka trjáhríslurnar við hlið hans – og tók um axlir hans. Hann hló, lét sér segjast og vissi sem var að ég væri ólíkindatól. Svo óuðu og hóuðu nokkrir dómarar og lögmenn við mér við aðaldyr HÍ. Hæstaréttardómari sagði – „já bara gamli sóknarpresturinn minn.“ Svo spurði hann varfærnislega hvort ég væri enn í starfi. Ég upplýsti að mín sókn væri allur heimurinn. Hann lét gott heita. Já, vatn er líka mín sókn, hluti af raunheimi Guðs og lífríki veraldar.

Fjölda fólks dreif að. Dagskráin var upp á skjá í hátíðasalnum. Frummælendur brostu feimnislega og salurinn fylltist kliði og fólki. Stemmingin var eins og á prestastefnu eða árshátíð. Sýna sig og sjá aðra meðfram fræðaþáttum og starfsskyldum. Það var fössari í salnum – veitingalyktin barst af neðri hæðinni og upp í sal. Forsætisráðherrann var sagður vera í önnum (væntanlega átt við Jóna L&G) og ráðuneytisstjórinn sagðist hafa fengið þá óumbeðnu frægð að halda ávarp að boði ráðherrans. Tala hans var glimrandi frásögn um þróun vatna-nýtingar og reglna. Svo flutti Víðir Smári Petersen, einn af höfnundum nýju eignarréttarbókarinnar III, gott yfirlit um vatnalöggjöfina áratugina fyrir setningu þeirra árið 1924. Hann reifaði samfélagslegslegar forsendur, lagaþróun og norsk og sænsk áhrif á hina íslensku löggjöf. Hann sagði frá eignarhaldsreglum og vatnsmálum skv. Grágás og Jónsbók. En hann nefndi ekkert um þróun löggjafar og forsendur vatnaréttarins í Evrópu frá fornöld og fram til nítjándu aldar. Mér þótti það merkilegt, grunsamlegt og furðulegt. Af hverju sagði hann ekkert um þá vísdómslind? Var sú hún honum frosin eða jafnvel ókunn? Ókunnugleiki?

Í kringum mig byrjuðu málþingsgestir að munda símana sína, eins og málefnið væri ekki áhugavert. Sessunautur minn, lögmaður, andvarpaði og sagði að það væri best þegar þessir fyrirlestrar væru stuttir og hann svaraði tugum skilaboða meðan þingið stóð. Annirnar maður og álagið!

Hörður Arnarson, forstjóri Landsvirkjunar, flutti erindi um vatn og orku. Erindi hans var gott og mér þótti loflegt að hann rökstuddi og ítrekaði mikilvægi þess að allir hagaðilar fengju notið arðs af nýtingu vatnsauðlindarinnar til að ekki færi illa. Hörður talaði af virðingu um nærsamfélög fossa og jarðvarma sem síst hafa notið ágóða auðlinda. Hann talaði sem praktískur tæknimaður sem vill halda áfram vframkvæmdum en losna við óþarfa, óþægilega og hamlandi andstöðu í héraði. Skiljanlega.

Eyvindur G. Gunnarsson fjallaði um réttarpólitík vatnalaga. Tölvan hans hafði allt aðra skoðun á röðun efnis en eigandinn svo fyrirlesturinn breyttist úr fræðalestri í baráttu manns við sjálfstæða tækni sem tekur völdin. Lagapúki eða dómaradraugur? Félagar fyrirlesarans hlógu fyrst en tóku svo flestir fram síma sína. Mér þótti efnið hins vegar merkilegt óháð brengluninni og tók myndir af upplýsandi glærum til að skoða síðar. En Eyvindur, ekki frekar en Víðir Smári, tengdi sögurýni sína við þróun evrópsks réttar, fons juris. Ég var orðinn hissa og spurði mig hvort menntun í lögum á Íslandi væri svo þröng að íslenskir fræðimenn á sviði lögfræði viti ekki af uppsprettum vestræns vatnsréttar í rómverskri löggjöf? Kannski þarf ég að senda erindi til lagastofnunar? En símarnir voru á lofti og fundarmenn farnir að ókyrrast í sæti – enda veitingar í vændum.

Aðalheiður Jóhannsdóttir kom næst í pontu og ræddi um nýjar áherslur varðandi vatn og nýtingu þess. Hún lýsti hvaða lög og reglugerðir hefðu bæst við vegna EES-samningsins. Hún gerði vel grein fyrir nýjungum og fyrirlesarinn hlaut lof fyrir stuttan fyrirlestur.

Við lok málþings þakkaði  Jón Atli Benediktsson, háskólarektor, Lagastofnun og sagði líf og rannsóknir lagadeildar og lagastofnunar aðalmál háskólans. 

Mér þótti áhugavert að vera þarna í hátíðasalnum í hópi lögfræðinga. Nokkrir heilsuðu mér hlýlega enda maður konu minnar. Sumir höfðu leitað til mín varðandi prestsþjónustu og þá verða oft djúp tengsl sem ekki rofna. En mér fannst eins og meirihlutanum þætti þetta vera búblufundur sem einkum lögspakir ættu erindi á. En lög eru aldrei einkamál og lögfræðingar hafa ekki einkarétt hvorki á vatnalöggjöf né lögum yfirleitt. Lög eru mál allra landsmanna, raunar allra manna í veröldinni. Og þar sem ég hef áhuga á lögum og fons juris hafði ég löngun til að hlusta og læra. Ég hafði bara gaman að furðu manna að ég skyldi sækja svona þing en ég hafði þó mestan áhuga á inntaki fundarins. Ég ætla að skoða nýju bókina en ég ætla líka að skoða betur hvort íslenskir lögfræðingar hafi tapað sambandi við uppsprettu lögfræðinnar, fons juris, í rómverskum rétti. Vatnsréttur á Vesturlöndum hefur greinst í tvennt, annars vegar löggjöf sem er byggð á rómverskum, ríparískum rétti og svo hins vegar þróaðist amerískur vatnsréttur með sínum hætti frá Rómarhefðinni. Þeir lögfræðingar sem héldu fyrirlestra á málþingi lagastofnunar og bókaútgáfunnar tengdu deilur um vatnsrétt við vinstri-mennsku og hægri-mennsku en ekki við hina gömlu löggjöf Rómverja sem hefði verið mun eðlilegra. Það er grunnfærnisleg sögutúlkun en skiljanleg ef menn skortir söguyfirlit. Mig grunar því eftir þennan hátíðarviðburð og aldarafmæli vatnalaga að lögfræðikennsla á Íslandi sé orðin of einhæf eða þröng og skorti söguvitund og söguþekkingu. Er lögfræði okkar Íslendinga búblufag úr tengslum við stóru visulindirnar? En vonandi er grunur minn rangur. Ég mun skoða lögfræði vatnsins sem er stórmál varðandi heitt, kalt, rennandi og sofandi vatn. Vatnið er efni lífsins.

Takk Lagastofnun, Fons Juris og HÍ.

Myndirnar: Kennimyndin er af fossinum Dynjandi. Hin myndin er af glæsilegu og inntaksríku listaverki Finns Arnar í Hámu. Þar er mikill fons!

Um hina nýju bók um eignarétt og nýtingu auðlinda.

Greinar og pistlar

Fyrsti liður í …

Pabbi var slappur. Hann var lagður inn á Landspítalann þegar farfuglarnir komu og birkið brumaði. Þegar ég vitjaði hans átti hann erfitt með að festa augu á mér eða tjá líðan sína. Það var eins og hann stæði í skugga og hluti persónunnar væri horfinn. Þegar ég kvaddi hann á ganginum sagði hann bless, stóð svo og horfði á eftir mér. Pabbi stóð í sömu sporum þegar ég leit um öxl við enda gangsins og veifaði til hans. Þegar ég rölti vestur Bergstaðastræti hömuðust þrestirnir við hreiðurgerðina í trjánum í Þingholtunum en ég var dofinn af ugg. Daginn eftir dó pabbi, inn í vorbirtuna. Ég var bara 23 ára og allt í einu var tíminn breyttur.

Ég vissi alltaf hvar ég hafði pabba, þekkti næmt fegurðarskyn hans, listást, reglusemi og verkaga. Hann var fyrirsjáanlega fullkominn í mörgu en alls ekki í málum nándar. Hann raðaði skónum óaðfinnanlega, meðhöndlaði bækur eins brothætta dýrgripi og hefði verið skekinn ef hann hefði greitt einhverjum fimm aurum of lítið. Hann stóð alltaf við sitt og öll loforð. Hann var fínn í tauinu, keypti bara vandaða skó – helst Lloyds – og burstaði þá af blíðlegri alúð. Hann umgekkst fólk af tortrygginni virðingu, horfði vel en spurði aldrei um líðan eða viðhorf. Hann sökkti sér í stóru sögur heimsins. Hann hafði áhuga á réttlætismálum og pólitík, fór á sýningar og dró mig með. En hann spurði ekki um túlkun mína. Hann hafði engan áhuga á vinum mínum eða tilfinningamálum unglingsáranna. En ég vissi að hann studdi mig í flestu sem ég bardúsaði. Já, fyrirsjáanlega fullkominn í því sem hann gerði en fyrirsjáanlega ófær um að tjá ást með orðum eða snertingu. Svo þegar hann dó sagði hann bara bless og hvarf af braut sinni í veröldinni. Mig grunaði að eitthvað væri óskýrt og jafnvel ósagt.

Pabbi var traustur en af hverju var hann ekki nálægur? Fór hann á mis við eitthvað í uppeldinu? Kunnu foreldrar hans ekki að strjúka, faðma, hugga, næra og kyssa hvort annað og drenginn sinn? Mér þótti grunsamlegt að pabbi vildi ekki tala um ættfólk sitt og  foreldra. Hann sagðist vera fyrsti liður í ætt en ég skildi að fleiri spurningar mínar væru tilgangslausar og yrði ekki svarað.

Eftir að pabbi lést fór ég að leita að skyldfólki og upplýsingum til að greina erfðir, persónumótun og úrvinnslu. Afi dó ári áður en ég fæddist og amma dó sex árum fyrr. Með hjálp uppflettivefja netsins komast ég að því að afi, kallaður Dóri í bænum, hafði keypt kot á Grímsstaðaholti í Reykjavík árið 1893. Þá var hann kvæntur Sigríði en hún dó eftir stuttan hjúskap þeirra. Nokkrum árum síðar kynntist hann Guðbjörgu ömmu og hún eignaðist tvíbura sem dóu áður en pabbi kom í heiminn. Ártöl og nöfn læddu að mér grun um að afi og amma hafi verið sorgarfólk sem átti jafnvel erfitt með að næra lítinn dreng tilfinningalega. En þau hafa líklega verið vænar manneskjur því þau tóku tvö fósturbörn og komu þeim til manns auk pabba.

Á hverju vori fórum við, fjölskyldan, og hreinsuðum leiði í Suðurgötukirkjugarði og plöntuðum stjúpum og morgunfrúm. Ég hélt að þar væri legstaður bæði afa og ömmu. Það var ekki fyrr en mörgum áratugum seinna að ég komst að því að gröf ömmu var í Fossvogskirkjugarði. Þangað fórum við aldrei. Af hverju? Svo uppgötvaði ég líka að leiði afa var við hlið fyrri konu hans. Þá dagaði á mig að fjölskyldusagan væri óuppgerð. Afi hafði væntanlega elskað þá konu meira en þá seinni. Pabbi tjáði aldrei biturð í garð foreldra sinna því hann talaði aldrei um þau og var bara fyrsti liður í ætt. Ég vissi þó að pabbi var ósáttur við að foreldrar hans studdu hann ekki til háskólanáms. En hafi hann verið þeim reiður orðaði hann ekki slíkar tilfinningar. Foreldrar mínir töluðu mikið saman en pabbi ræddi jafnvel ekki við móður mína um uppvöxt sinn. Hann hafði sjálfur átt konu sem dó barnlaus áður en þau mamma urðu par og eignuðust okkur systkinin. Fyrri hjúskapur pabba var ekki leyndarmál en bernska hans var hjúpuð þögn.

Við systkinin ólumst upp við hefðbundin kynjahlutverk. Mamma var hjarta heimsins og risastór faðmur. En pabbi var dugmikill vinnuþjarkur og sá um efnislega aðdrætti og ytri ramma heimilisins. Hann laðaðist – held ég – að elskugetu og persónustyrk mömmu sem bætti upp getuleysi hans til nándar. Hann varð eins og fylgitungl plánetu. En af hverju varð pabbi svona dulur um tilfinningar en fyrirsjáanlega vandvirkur og traustur? Það fólk er dáið sem getur ráðið fjölskyldurúnir pabba. En arfur hans er ekki horfinn. Ég veit af honum í mér og systur minni og sé nákvæmnismanninn og fagurkerann stundum birtast í viðbrögðum og látæði barna okkar. En frásagnir mömmu og ættmenna, skrásettar minningar fólks og greftrunarstaðir hafa sannfært mig um að pabbi var ekki fyrsti liður í ætt heldur skilgetið afkvæmi sorgar. Afi var bitinn sorg eftir dauða fyrri konu sinnar. Hvernig tókst amma á við missi tvíbura? Kannski hafði afi ekki neitt aflögu hið innra til að styðja hana í missinum? Depurð hefur líklega lamað Guðbjörgu ömmu. Þegar lesið er í tölur um missi, barnadauða, dauðsföll til lands og sjávar er saga afa og ömmu saga langrar sorgarhefðar. Og pabbi var ekki fyrsti hlekkur í keðju sorgarinnar. Hann varð einfaldlega að reyna að lifa af dapurlegar aðstæður. Hann var eina barnið í kotinu á Grímsstaðaholti í mörg ár og varð að spjara sig, mannast, læra störfin og móta sér stefnu. Hann var hvorki strokinn né kysstur en naut ramma, skjóls og fæðis til vaxtar. Hann varð líklega einbeittur reglumaður til að hemja misvísandi tilfinningar. Mamma sá síðar um allt hitt. Pabbi var fyrirsjáanlega skilvirkur og góður í sínu. Svo stóð hann þarna á ganginum á Lansanum og vissi að hann var að hverfa af sporbaug sínum. Skugginn var í augum hans og hann var á leið inn í myrkrið. Hann talaði ekki um tengslin við mig eða ást sína. Hann vissi að fjölskyldufólkið hans myndi lifa af þótt hann hyrfi. Við værum ekki fyrsti liður í ætt sorgar heldur ástar.

Skráð í október 2024. 

Greinar og pistlar

Mannamál

Ég heyrði smellina í kjallarakarlinum þegar hann var á leið upp stigann. Hann skellti lausa tanngarðinum upp í efri góminn við hvert tröppuskref. Munnmúsíkin boðaði vindlareyk, ræðuhöld og kaffidrykkju í eldhúsinu okkar. Hann kom sér fyrir í pabbastólnum við borðsendann í eldhúsinu. Mamma umbar hann þó hann væri hávaðasamur en húsmóðirin á miðhæðinni lokaði á hann. Mamma opnaði alla glugga til að reykurinn af Bjarnafrávogi- og Hofnar-vindlunum hans bærist sem fyrst út, gaf honum sterkt kaffi og hlustaði svo á hann, talaði lítið og andmælti sjaldan. Hann talaði niður komma og aðra heimskingja heimsins, sagði frá verktakasnilld sinni og stórlöxum sem hann hafði veitt. Þegar hann var búinn að reykja, drekka tvo bolla og nota þúsundir orða til að tala niður heimsósómann stóð hann á fætur og lagði af stað ofan frá efri hæðinni í þríbýlishúsinu og niður í kjallaraíbúð sína. Hann gómsmellti líka alla leið niður og lokaði á eftir sér þegar hann fór úr forstofunni okkar kjallaramegin. Reykurinn, reiðin og orðin liðuðust um íbúðina. Mamma pírði augu lítillega þegar hún loftaði út og hreinsaði hugann. Ég þagði.

Svo hringdi elsti bróðir mömmu oft í hana rétt eftir að karlinn var farinn. Þá settist hún niður og hallaði sér aftur í símastólnum á ganginum. Það brakaði lítillega í stólnum þegar hún teygði úr fótum. Hún hélt svörtu símtólinu að betra eyranu. Glaðværðin streymdi úr tækinu og kaffiþjónninn umbreyttist í káta unglingssystur. Hún skellti á læri þegar stóri bróðir sagði henni sögur úr Svarfaðardal og hló hjartanlega. Þegar hún lagði á brosti hún, stóð svo á fætur og undirbjó hádegismatinn syngjandi.

Pabbi kom heim í hádeginu með steypulykt í hárinu. Mamma baðaði hann blíðuorðum sem linuðu orðlausa þreytu hans. Mamma fékk málið þegar skrúfað var fyrir útvarpið eftir hádegisfréttir. Hún talaði við pabba og okkur systkinin með hlýjum umhyggjuorðum, ólíkum þeim sem hún notaði í vindlakófinu.

Vinkonur mömmu, reyklausar og jákvæðar, komu oft í heimsókn og fengu síðdegiskaffi. Ég lék mér á gólfinu að leikföngum mínum en leit stundum upp og horfði á varir þeirra, hvernig þær geifluðu þær og bleyttu með tungunni. Orðasveimur þeirra var mismunandi. Sumar töluðu mikið en aðrar vönduðu sig við svör og spurningar. Nokkrar smjöttuðu á orðum sínum og þótti gaman að hlusta á sjálfar sig. Þær klöppuðu á koll minn, létu nokkur orð falla en töluðu ekki við mig enda svaraði ég ekki. Ég horfði í augu þeirra, íhugaði og þagði.

Einn morguninn kom kjallarakarlinn og var vanstilltur. Gómasólóið var hávært þann daginn og óvinir heimsins, kommarnir, fyrirferðarmiklir. Svo sagði hann: „Hann talar ekkert þessi drengur þinn! Er hann eitthvað skertur?“ Roði spratt fram í kinnum mömmu sem svaraði með snöggu nei-i. Þegar gómsmellirnir hljóðnuðu fór hún niður tröppurnar og læsti. Hún opnaði ekki kjallaradyrnar næsta dag og ekki heldur næstu vikur. En mamma var eins og Guð, gaf annan séns en var að lokum nóg boðið og lokaði endanlega. Reykurinn hvarf og taktföstu gómahljóðin líka.

Mörgum árum síðar sagði mamma mér að ég hefði verið seinn til máls og ekki talað fyrr en þriggja ára. Hún hefði verið orðin áhyggjufull um drenginn sinn. Spurning karlsins í kjallaranum hefði því meitt hana. En skömmu síðar hefði ég allt í einu byrjað að tala. Ég hefði raðað orðunum fallega og heilastarfsemin virtist eðlileg. Ekkert babl heldur skýrar og meitlaðar setningar. Ég hefði verið altalandi og orðaforðinn furðumikill. „Hefurðu einhverja skýringu af hverju þú talaðir svona seint?“ spurði hún. Já, ég mundi vel ástæðuna. Ég horfði á munnana, varirnar, vindlana, hlustaði og hugsaði. Ég ímyndaði mér að öllum væri skammtaður hámarks fjöldi orða rétt eins og allir lifðu ákveðinn tíma. Orðin væru takmörkuð gæði. Kvótinn gilti fyrir alla og orð væru dýr. Ég ætlaði ekki að misnota orðin mín heldur nota þau vel.

13. október 2024