Þegar ég ólst upp á Grímstaðaholtinu var á vorin mikið fjör við Þormóðsstaðafjöruna við Ægisíðu. Þar voru bátar grásleppukarlanna. Björn Guðjónsson var kóngurinn á svæðinu. Íbúar í Vesturbænum könnuðust við Bjössa og allir krakkar á Grímsstaðaholtinu þekktu hann. Við, smáfólkið, sóttum í fjölbreytilegt lífið við ströndina, skoðuðum kuðunga og iðandi fjörulífverur og veiddum fisk. Stundum synti torfa af stórufsa upp í fjöruna þar sem þurkhjallur Björns var. Það var gaman að veiða ufsann á stöng því hann var svo sprettharður. Trillukarlarnir skildu veiðihug barnanna og gáfu beitu. Þeir voru flestir vinsamlegir en Björn var þeirra fremstur. Hann var sækóngurinn í heimi okkar barnanna, glæsilegur eins og Hollywoodstjarna, hélt sig vel og var sómi stéttar sinnar. Báturinn hans var alltaf hreinn og kofinn hans sérlega snyrtilegur. Björn var mildur höfðingi í sinni verstöð. Hann var glettinn og elskulegur við yngri sem eldri og sannur mannvirðingarmaður. Skapfestan kom vel í ljós þegar á einhvern var hallað. Þá var Björn strax kominn við hlið þess sem að var sótt eða var minni máttar. Einu gilti hvort til hans komu börn, útigangsmenn eða þjóðhöfðingi. Allir nutu sömu ljúflyndisglettninnar, en hinir fátæku nutu hins vegar sérstakrar viðskiptavildar og verðið til þeirra var stundum talsvert neðan við þekkt kílóverð. Björn þekkti ekki aðeins umhyggjusiðfræði kristninnar, heldur iðkaði hana í lífinu og í samskiptum við fólk. Hann var „grand” í lífinu og stærstur í samskiptum. Hann var samherji í samfélagi.
Af því mér þótti Bjössi heillandi og traustins verður spurði ég hann ein sinni þegar ég var ellefu ára hvort ég mætti fara á sjó með honum. Hann tók spurningunni ljúflega en lofaði engu fyrr en foreldraleyfið væri veitt. Og pabbi og mamma treystu Birni Guðjónssyni og öllu hans fólki. Róðurinn með Bjössa var eftirminnilegur dýrðardagur. Góðmiðin við Staðarboða út af Álftanesi gáfu vel. Skipstjórinn var fumlaus. Meðan hann dró netin og skellti inn hrognkelsum og rauðmaga, fylgdist hann með skýjafari, blikum á lofti og lífi í sjó. Hann skýrði líka verkin fyrir hásetanum, talaði um sker og boða, benti mér á hnísu í sjónum og sagði frá þaraþyrsklingi, sem hann sá í djúpinu og hélt örfyrirlestur um hvernig þarinn skilaði kviðlit fiskjarins. Það var helgi í manninum og lotningarverð elska í starfi hans.
Á sjómannadegi hugsa ég gjarnan til sjómannanna sem ég þekki og hafa haft áhrif á fólk og mótað umhverfi sitt. Margir sjómenn hafa verið fyrirmyndir eins og Björn var mér. Sjómennirnir sem fólkið þeirra og fjölskyldur hefur verið lykilfólk í mótun velferðarsamfélags Íslands. Við minnumst líka þeirra sem farið hafa í hafið og íhugum afleiðingar fyrir ástvini þeirra og menningu þjóðarinnar. Við erum flest komin af fólki sem hefur sótt sjóinn. Báðir afar mínir voru sjómenn meðfram fjár- og kúabúskap. Fjölskylda konu minnar hafði lifibrauð af sjósókn. Sjómenn eru í flestum íslenskum fjölskyldum og höggvin hafa verið skörð í þær flestar. Algengt var fyrrum að þegar vermenn fóru á vertíð kvöddu þeir ástvini sína eins og þeir færu að heiman í síðasta sinn og ættu aldrei eftir að sjá þá aftur. Í stærstu sjóslysum aldanna fórust svo margir að hlutfallstollurinn var meiri en mannfall herþjóða í stríðum. Slagur Íslendinga var við haf og æðandi náttúruöfl. Í þeirri glímu varð til slitsterk trú og tenging við allt það mesta, besta og stærsta, Guð.
Trú og sjór tengjast. Aðalrými kirkna eru kölluð kirkjuskip. Og svo eru í ýmsum kirkjum skip sem svífa yfir höfðum fólks, oftast trébátar, annað hvort smækkaðar útgáfur af árabátum eða seglskipum. Skipin eru oftast fagrir gripir og völundarsmíð. Fallegar skútur, skonnortur og sú tegund skipa sem þekkt voru á fyrri öldum, en ég hef aldrei rekist á kafbát í kirkju, ekki smækkaða útgáfu af herskipi, togara eða fraktara. Þrátt fyrir alla sjómennsku Íslendinga eru skip þó ekki eins algeng í kirkjum okkar eins og víða erlendis. Guðjón Samúelsson skoðaði vel Grundvigskirkjuna áður en hann teiknaði Hallgrímskirkju og í hinu einfalda og stílhreina rými þess hrífandi guðshúss er fagurt skip svífandi. Þessi skip í kirkjum heimsins eru ekki sett upp á sjómannadögum. Þau eru þarna allt árið. Þau eru tákn. Og minna ekki aðeins á að Guð gefur fæðu og það sem við þörfnumst til lífsgæða. Þau minna líka á að Jesús var veiðimaður og lærisveinar hans líka. “Legg þú út á djúpið, og leggið net yðar til fiskjar”, sagði Jesús. Veiðisögurnar af Jesú varða að tryggja líf, bæta það og efla. Veiðiskapur þeirra var í þágu manna, veiða menn til lífsbjargar og lífsgæða. Veiðskapur guðsríkisins.
Í dag er sjómannadagur – merkilegur dagur sem minnir okkur á upphaf okkar Íslendinga, lífsbaráttu fólksins okkar og þjóðar. En sjómenn allra alda hafa ekki aðeins veitt fisk til næringar heldur líka verið ábyrgir björgunarmenn, þjónar samfélags síns. Björn Guðjónsson dró ekki aðeins fisk úr sjó heldur var líka öflugur félagi í samtökum smábátaeigenda. Hann lagði ekki aðeins fisk við dyr þeirra sem höfðu lítið milli handa og í búri. Hlutverk hans var stórt, að þjóna öðrum og gegna kalli mennskunnar. Hann var sem tákn samstöðu, samheldni og samvinnu. Björn bjargaði fólki og var eiginlega heil björgunarsveit í sjálfum sér, alltaf á vakt og til reiðu. Þegar hann sá, að ungmenni voru að leika sér á Hrakhólmum, sem eru sker við Álftanes, fór hann stóran krók til að tryggja að þau flæddi ekki á skerjum. Hann bjargaði þeim og kom þeim á þurrt. Krakkarnir á Grímsstaðaholti fleyttu kössum og flekum á flot og svo tók útfallið þessi fley og krakkana með. Oft bjargaði Björn börnum af flekum á floti, sem stefndu til hafs.
Sjómenn róa helst ekki á sjómannadegi. Skipin eru í höfn og sjómenn gleðjast í landi. Á slíkum dögum vitjaði Björn Guðjónsson ekki heldur neta sinna utan einu sinni. Hann var ekki í rónni þegar hann vaknaði, fann kallið hið innra, ræsti út son sinn sem ekkert skildi í karlinum. En í þetta sinn skyldi róið. Ekki höfðu þeir lengi farið þegar þeir komu að skútu á hvolfi. Kaldir menn voru á kili og í bráðri lífshættu. Þeir feðgar björguðu þeim um borð í trilluna og komu í hlýju og til lífs. Lengra fóru þeir Björn og sonur hans ekki þennan daginn. Erindi þeirra var lokið þann daginn því fólki var bjargað. Veiðskapur guðsríkisins, samherjar lífsins. Engra neta var vitjað þennan dag, en sá sem heyrir kallið þvert á kerfi og reglur veit hvenær á að fara út þrátt fyrir hefðbundin mótrök. Þannig er besta sjómennskan.
Minning á sjómannadegi.
